موسیقی ترانه و ترانه در موسیقی

گفت وگو با شکوه قاسم نیا

▪ شکوه قاسم‌نیا (‌متولد ۱۳۳۴ ـ تهران‌)

از سال ۵۸ فعالیت خود را در عرصه ادبیات کودکان و نوجوانان آغاز کرد. قاسم‌‌نیا که یکی از نویسندگان مطرح در حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان است؛ تاکنون نزدیک به ۴۰۰ ترانه برای کودکان سروده است.

از جمله سروده‌های وی می‌توان به ترانه برنامه‌های تلویزیونی «محله بهداشت» «علی کوچولو»، «گنجشکک اشی‌مشی»، «عمو پورنگ» و شش فیلم سینمایی کودکان اشاره کرد.

▪ چه شد که برای کودکان ترانه سرودید؟

ـ کار ترانه‌سرایی را از سال ۵۸ با سرودن چند شعر برای بچه‌های مهد کودکی که داشتم شروع کردم. شعرها را با ریتم و آهنگی دلبخواه زمزمه می‌‌کردم و به بچه‌ها یاد می‌دادم.

استقبال بچه‌های مهد از این ترانه‌ها، شوق ترانه سرایی برای کودکان را در من دامن زد.

در همان سالها، به سفارش یکی از دوستان شعر تیتراژ برنامه تلویزیونی «علی کوچولو» را سرودم. بعد هم ترانه‌های برنامه «محله بهداشت» را به سفارش تهیه‌کننده‌اش نوشتم که اجرا و پخش شد و مورد‌توجه قرار گرفت. این شد که به کار ترانه‌سرایی کودکان کشانده شدم.

▪ تاکنون چند ترانه از شما به شکل نوارکاست منتشر شده است؟

ـ ترانه زیاد دارم، اما نوار کم. چند نوار با شعرهای من از طرف کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر شده است. یک نوار هم به سفارش دفتر تألیف کتابهای درسی برای آموزش صداهای زبان فارسی به بچه‌های کلاس اول کار کردم که آماده و منتشر شد اما به علت تغییر کتابهای درسی سال اول توزیع نشد. این نوار شامل ۴۰ـ ۳۰ شعر کوتاه بود و آهنگسازان خوبی مثل آقای «علیقلی» روی آنها موسیقی گذاشته بودند. کار خوب و پرزحمتی بود که متأسفانه بلاتکلیف و بی‌استفاده ماند.

تعدادی از اشعارم هم بدون اطلاع من در نوارهای موسیقی موجود در بازار مورد استفاده قرار گرفته که جای اعتراض و پیگیری قانونی دارد.

اخیراً هم یک نوار ترانه برای کودکان به انتشارات سروش داده‌ام که ان‌شاءالله به زودی منتشر و توزیع خواهد شد.

▪ به‌نظر شما ترانه کودکان با شعر این گروه سنی چه تفاوتهایی دارد؟

ـ شعر و ترانه برخلاف آنچه به‌ظاهر می‌نماید، از وجود مختلف تفاوتهایی اساسی با هم دارند. شعر تعریف خودش را دارد و بر یک سری اصول و مبانی خاص استوار است. اما ترانه بیش از آنکه بر این اصول تکیه داشته باشد با شاخصه‌های دیگری نمود پیدا می‌کند. مثلاً وزن یکی از ارکان شعر ـ البته در تعریف کلاسیک آن ـ است. در حالی‌که در ترانه وزن رکن اصلی نیست. چه بسا شعر بدون وزن بتواند ترانه‌ای خوب شود. و یا در شعر ایهام و زبان پررمز و راز، امتیازی عمده به شمار می‌آید، درحالی‌که در ترانه سادگی زبان و بیان مهم است. کلاً شعر به‌دنبال کشف حقیقت هستی است، به‌عمق می‌رود و کند‌وکاو می‌کند تا چیزی نادیدنی را کشف کند. و ترانه باید ‌آنچه را که شاعر کشف کرده، عیان و بیان کند.

▪ به نظر شما ترانه‌سرایی یعنی‌ چه؟

ـ به طور کلی ترانه تعریف نشده و من هم نمی‌توانم تعریف جامعی از آن ارائه دهم. فقط تأکید می‌کنم ترانه مستقل از شعر است. یک شاعر خوب ممکن است ترانه‌سرای خوبی نباشد. همان‌طور که هر ترانه‌سرایی نمی‌تواند شاعر باشد.

ما شاعر خوب کودک زیاد داریم. اما شاید چون همه آنها در حاشیه به ترانه‌سرایی پرداخته‌اند، کمتر ترانه‌های ارزشمندی سروده شده است.

▪ ترانه خوب چه ویژگیهایی باید داشته باشد؟

ـ ترانه بدون آهنگ، معنا و هویت چندانی ندارد. بنابراین ترانه‌ای خوب است که قابلیت این را داشته باشد که با موسیقی خوبی همراه شود. درواقع یک ترانه خوب، خودش راهنمای آهنگساز در انتخاب ملودی است. ترانه‌ای دلنشین و موفق خواهد بود که ریتم و موضوع آن با آهنگی که رویش گذاشته شده، همخوانی داشته باشد، و این به‌نظر من مهم‌ترین ویژگی یک ترانه خوب است.

▪ فکر می‌کنید یک آهنگساز کودک می‌تواند ترانه‌سرای خوبی هم باشد؟

ـ شاید بتواند، شاید هم نتواند. بستگی به این دارد که آن آهنگساز، شاعر خوبی هم باشد یا نه. وگرنه به صرف اینکه یک نفر آهنگساز خوبی است، نمی‌تواند شاعر و ترانه سرای خوبی باشد. همان‌طور که یک شاعر خوب، الزاماً یک آهنگساز خوب نیست.

هر هنری تعریف خودش را دارد و هر هنرمندی در جایگاه خودش قرار می‌گیرد. در هر‌حال آهنگسازانی هستند که روی سروده‌های خودشان آهنگ می‌گذارند، اما من تا به حال نمونه کارهای خوب یا حتی متوسطی در این زمینه ندیده و نشنیده‌ام.

▪ نظر شما درباره ترانه‌های موجود کودکان چیست؟

ـ ترانه‌های کودکان، هنوز آن‌قدر زیاد نیست که بتوان درباره آنها نظر داد.

نوارهای موجود در بازار محدود است، ترانه‌های کودکانه رادیو و تلویزیون هم تنوع و نوآوری ندارند و رو به تکرار می‌روند.

شاید به‌دلیل همین محدودیتهاست که ترانه‌های بزرگسالان ـ که تعدادشان کم هم نیست ـ ورد زبان کودکان می‌شود و جای ترانه‌های سالم و مناسب را در ذهن و حافظه آنها می‌گیرد، و این مسئله جای تأسف دارد.

▪ به نظر شما به‌کارگیری کلمات محاوره‌ای در ترانه کودکان الزامی است؟

ـ ترانه زبان حال عام است. بنابراین بر زبان محاوره تکیه دارد. اما زبان محاوره نباید حتماً مجموعه‌ای از کلمات شکسته و غیرادبی باشد.

درواقع محاوره یعنی زبان گفت‌وگو؛ و میزان کاربرد کلمات شکسته در این زبان بستگی به شرایط فرهنگی و اجتماعی در دوره‌های مختلف زمانی و مکانی دارد. البته ممکن است درجا و زمانی خاص، زبان محاوره به زبان نوشتاری نزدیک باشد که بحث درباره این موضوع در حیطه صلاحیت زبان‌شناسان است، نه من.

به هر حال ترانه برای زمزمه شدن، سروده می‌شود. بنابراین باید کلمات ترانه به گوش آشنا و مأنوس باشد تا به زبان جاری شود و این به معنی استفاده از کلمات شکسته در ترانه نیست. چه‌بسا ترانه‌هایی که با کلمات شکسته سروده شده‌اند، اما چندان به زبان محاوره مردم نزدیک نیستند و یا بالعکس ترانه‌هایی سروده شده با زبان گفتاری بدون کلمات شکسته. خود من هم از این نوع ترانه‌ها سروده‌ام.

▪ با توجه به گوناگونی زبانها و لهجه‌های ایرانی، زبان معیار برای ترانه و شعر کودک در ایران چه زبانی است؟

ـ می‌دانم منظور شما از این سؤال چیست. می‌خواهید بگویید اگر ترانه با گویش تهرانی که شاید گویش غالب زبان فارسی است، سروده شود، ممکن است برای دیگر لهجه‌ها قابل استفاده نباشد. این ایراد به شعر کودک نیز وارد بوده و هست. حتی مدتها بر سر این مسأله بحث و جدل شد که خوشبختانه به نتایج مطلوبی رسید. اما این ایراد برای ترانه نمی‌تواند باشد. چون شعر کودک سروده می‌شود تا در کتابهای شعر منتشر و خوانده شود. بنابراین باید بر اساس زبان ادبی معیار سروده شود تا خواندن آن برای مخاطبان، مشکل نباشد. ولی ترانه برای شنیده شدن است؛ ترانه را می‌سراییم و آهنگی را برای آن می‌سازیم تا به گوش مخاطب برسد.

از طرفی مخاطب ترانه برای شنیدن و درک و فهم آن نیاز به سواد خواندن و نوشتن ندارد. بنابراین استفاده از زبان معیار در این مورد، کاربرد چندانی نخواهد داشت و هر ترانه‌سرایی آزاد است که ترانه‌‌هایش را با گویش خودش بسراید؛ تهرانی به لهجه تهرانی و گیلانی به لهجه گیلانی.

البته شاید لازم است که به تعداد لهجه‌هایمان ترانه داشته باشیم. همان‌طور که مجریها و بازیگران برنامه‌های متفاوت تلویزیونی حتی در پخش سراسری برنامه‌هایشان با لهجه خودشان حرف می‌زنند.

این نکته را هم نباید انکار کرد که توانایی و تبحر یک ترانه‌سرای خوب در این است که کمتر از کلماتی که مخصوص لهجه‌ها هستند، استفاده کند. تنها به این دلیل که ترانه‌اش مخاطبان بیشتری داشته باشد.

▪ آیا در ترانه‌سرایی ‌برای کودکان می‌توان با توجه به سن و سال آنها، ویژگیهای زبانی خاصی را در نظر گرفت به طور مثال ترانه‌های ساده یا پیچیده؟

ـ طبیعی است که مخاطبان ترانه نیز مانند مخاطبان شعر باید گروه‌بندی شوند.

زبان ترانه در گروه سنی پیش‌دبستانی متفاوت از ترانه‌های کودکان و نوجوانان است. اما شدت این تفاوتها شاید به اندازه تفاوتهایی که بین شعر خردسال، و شعر کودک و نوجوان قائل هستیم، نباشد. چون ترانه، بر زبان گفتاری تکیه دارد و دایره لغات گفتاری برای مخاطبان خردسال و کودک و نوجوان بسیار وسیع‌تر و درهم تنیده‌تر از لغات نوشتاری آنهاست.

▪ آیا تاکنون نتایج تجربیات خود را مدوّن کرده‌اید به طوری‌که بتوان تئوری خاصی از آن برای ساخت ترانه کودکان استخراج کرد؟

ـ خیر. زمانی می‌توان از تجربیات، نتیجه‌گیری کارآمد کرد که این تجربیات با تأمل همراه باشد که من فرصت این تأمل را تا به حال نداشته‌ام.

اگر نتیجه‌گیری هم کرده‌ام در ذهن خودم بوده که در حین سرودن ترانه به‌طور ناخودآگاه مورد استفاده‌ام قرار گرفته است. از این گذشته پیدا کردن نظریه‌هایی برای ترانه‌سرایی کودک یک کار علمی و عملی است و باید حاصل تجربیات همه جمع‌آوری شود تا بتوان اصول مشترکی را پیدا و ارائه نمود.

این زمانی انجام‌پذیر است که کار ترانه‌سرایی برای کودکان جدی‌تر و تعداد ترانه‌سرایان کودک، حداقل از انگشتان دست بیشتر شود. به هر حال تنها کاری که من اجازه انجام آن را به خود داده‌ام، جمع‌آوری و انتشار ترانه‌هایم در یک کتاب است که بزودی این کار را به پایان خواهم رساند.

▪ ترانه‌سرای محبوب شما در زمینه ادبیات متقدم و آهنگین کودکان چه کسی است؟

ـ خودتان بهتر می‌دانید که تعداد ترانه‌سرایان کودک زیاد نیست و آن چند نفر هم که ترانه می‌سرایند، بسیار کمکارند. بنابراین نه تعداد ترانه‌های کودک زیاد است و نه ترانه‌سرایان کودک. در نتیجه انتخاب محبوب‌ترین از میان عده‌ای کم و کمکار، کاری سخت و نامعقول است. اما به هر حال برای اینکه به این سؤال جوابی داده باشم، باید بگویم که به هنر ترانه‌سرایی آقای م. آزاد، احترام می‌گذارم.

نگار پدرام