دستفروشان خیابانی خرده بازیگران اقتصاد زیرزمینی

از ویژگی های اقتصاد ایران حجم گسترده اقتصاد زیرزمینی آن است

از ویژگی‌های اقتصاد ایران حجم گسترده اقتصاد زیرزمینی آن است. اقتصاد زیرزمینی‌ای که با عبارات دیگری چون «غیررسمی»، «موازی»، «ثبت‌نشده»، «خاکستری» و عبارات دیگر نیز از آن نام برده می‌شود، فعالیت‌هایی را شامل می‌شود که هم به صورت قانونی و هم غیرقانونی از پرداخت مالیات معاف هستند. این فعالیت‌ها در فهرست تولید ناخالص داخلی (GDP) ثبت نمی‌شوند. حجم اقتصاد زیرزمینی هر کشور معمولاً به میزان پیچیدگی سیستم مالیاتی آن، اجبار شهروندان به پرداخت مالیات، شدت حقوق کیفری، قابل اجرا بودن مقررات و قوانین اقتصادی و تحمل جامعه در برابر فساد برخی مسوولان و دستگاه‌های اجرایی بستگی دارد. البته ایران تنها کشور گرفتار در این دوگانگی اقتصادی نیست، اما آنچه اقتصاد زیرزمینی ایران را از سایر کشور‌ها متمایز می‌کند، ماهیت این نوع اقتصاد است

● هدف و پوشش

برای اینکه از اقتصاد زیرزمینی ایران تصویری واضح و شفاف ترسیم شود باید وضعیت این نوع اقتصاد را در برابر قانون به صورت عمومی بررسی و ویژگی‌های افراد دخیل در این نوع فعالیت را تحلیل کرد. در فرهنگ قضایی به صورت کلی این حلقه از اقتصاد جامعه را به دو بخش تقسیم می‌کنند؛ بخش قانونی یا قانونی مضاعف، و بخش غیرقانونی. بخش قانونی شامل فعالیت‌های اقتصادی تخمین‌ناپذیر و ثبت‌نشده است که در اقتصاد اکثریت کشور‌های در حال توسعه‌ دیده می‌شود و حتی برخی از کشور‌های توسعه‌یافته هم این نوع فعالیت‌ها را در فهرست تولید ناخالص داخلی خود ثبت نمی‌کنند. ارزش فعالیت‌هایی که اعضای خانواده بدون دریافت پول در منزل انجام می‌دهند، ارزش افزوده‌ای که با انجام فعالیت‌های اقتصادی کوچک، خارج از خانه به دست می‌آید، معاملات نقدی ثبت و گزارش‌نشده، دادوستد کالا یا معاملات پایاپای میان افراد متخصص که در مشاغل خدماتی مشغول به کار هستند، معاملات نقدی‌ که در آمار «ترازنامه پرداخت‌ها» ثبت نمی‌شود، برخی از این فعالیت‌ها به شمار می‌آیند.

و اما بخش قانونی مضاعف از کجا سرچشمه می‌گیرد؟ انحصار‌های خصوصی‌ که در تجارت خارجی در اختیار دولت است، امتیاز‌های انحصاری در توزیع داخلی، شبکه اعتباری بازار که خارج از سیستم بانکی کشور است، نفوذ در تشریفات اداری و معاملات رانتی بر اثر دسترسی به اطلاعات ویژه و در نهایت برخورداری از حمایت افرادی که داوری بر عهده آنان است، عامل ایجاد بخش قانونی مضاعف هستند. برخی از فعالیت‌های این بخش ذاتاً دوپهلو هستند. چون در قانون تعریف مشخص از این فعالیت‌ها وجود ندارد، آنها را می‌توان در محدوده میان فعالیت‌های غیرقانونی و قانونی تلقی کرد. اما در بخش غیرقانونی و قاچاق، در اکثر کشور‌ها فعالیت‌های گسترده‌ای به چشم می‌خورد که توسط جنایتکاران و شخصیت‌های پنهان به صورت انفرادی یا بر اساس متصل بودن به شبکه‌های شبه‌مافیا صورت می‌گیرد. برخی از این فعالیت‌ها عبارتند از: قاچاق مواد مخدر، آدم‌ربایی، جعل اسناد، نقض حقوق مالکانه، پولشویی، ایجاد شبکه‌های فساد و فحشا، برده‌فروشی، خرید و فروش اعضای پیوندی، آدم‌ربایی به قصد اخاذی، معامله کردن اشیای عتیقه و پرداخت و دریافت رشوه حین معامله با برخی مراکز.

● شرکت‌کنندگان کلیدی

اقتصاد زیرزمینی به یک عرصه گسترده نمایش شباهت دارد که در آن نه‌تنها بازیگران بلکه تماشاگران هم به صورت قانونی یا صورت‌های دیگر در این نمایش دخیل هستند. بازیگران اصلی در حقیقت نماد‌های اقتصادی خصوصی هستند. در این نمایش بازیگران نقش دوم تاجرانی هستند که از قوانین تجارت خارجی گریزانند و ارزش‌های واقعی تجارت خود را در مبادلات مرزی یا مناطق آزاد پنهان می‌کنند. البته بازیگران نقش دوم دیگری هم در این نمایش حضور دارند که عبارتند از: مسافران ورودی به کشور که از سقف معافیت گمرکی خود بیشتر استفاده می‌کنند، مصرف‌کنندگان که برگه معافیت گمرکی خود را در بازار سیاه می‌فروشند، سرمایه‌گذاران کوچک که در مورد قیمت ارز و طلا شایعه‌پراکنی می‌کنند، صاحبان مشاغلی که برای فرار از اجرای مفاد قانون کار، تعداد کارگران خود را مخفی نگه می‌دارند تا اینکه کمتر مالیات و حق بیمه بپردازند، صاحبان داروخانه‌ها که دارو‌هایی با قیمت مشخص را علناً با قیمت بالاتر به مشتریان نیازمند می‌فروشند، کادر درمانی مراکز پزشکی که بیش از تعرفه پول‌های زیرمیزی از بیماران می‌گیرند، محتکران خرده‌پا که با پرداخت ودیعه کالا‌هایی را که کمبود آن در جامعه احساس می‌شود پیش‌خرید می‌کنند (مانند خودرو، تلفن‌های همراه، کامپیوتر و مسکن) و حواله این اجناس را در بازار سیاه به قیمت بالاتر می‌فروشند و واسطه‌های متعدد که ارتباطات مردم با مراکز دولتی را سهل و آسان می‌کنند. به عنوان مثال آنها برای رفع مشکلات مربوط به مالکیت برخی از صاحبان املاک، حق‌العمل کاری دریافت می‌دارند.

آنها همچنین به بانک‌ها توصیه می‌کنند برای مشتریان خود وام کلان بگیرند. علاوه بر این واسطه‌ها با دریافت حق واسطه‌گری خود، قبض جرائم رانندگی، مالیات‌های عقب‌افتاده شهرداری یا مالیات سالیانه مشتریان خود را بدون درگیر شدن و اتلاف وقت آنها در کاغذبازی اداره‌ها پرداخت می‌کنند. اما بازیگران خرده‌پا شامل اعضای خانواده هستند که هر یک وظیفه‌ای را بر عهده دارند. یکی از آنها غذا آماده می‌کند، دیگری ظروف غذا را می‌شوید، به تمیز کردن منزل می‌پردازد و از کودک خانواده نگهداری می‌کند که فعالیت تمام آنها بدون دریافت مزد است.دیگر بازیگران خرده‌پا، صاحبان مشاغل کوچک مانند برنامه‌ریزان کامپیوتر، مشاوران، تهیه‌کنندگان مواد خوراکی و فروشندگان هستند که خارج از خانه به فعالیت می‌پردازند. سایر بازیگران این بخش افراد متخصص مانند پزشکان، مهندسان، حسابداران و طراحان هستند که با یکدیگر داد و ستد و معامله پایاپای دارند. همچنین کارگران و کارمندان تمام‌وقت که برای تامین هزینه‌های زندگی مجبور به انجام کار دوم و سوم هستند و حتی دستفروشان خیابانی و فروشندگان کالا‌های قاچاق نیز جزء بازیگران خرده این نمایش بزرگ به شمار می‌آیند.

● اهمیت و اندازه

اقتصاد زیرزمینی سابقه طولانی در ایران هم به عنوان منبع سرمایه در بازار و همچنین میدانی مناسب برای فرار از پرداخت مالیات و انجام فعالیت‌های غیرقانونی دارد. اقتصاددانان بانک مرکزی ایران شیوه جدیدی را برای برآورد حجم اقتصاد زیرزمینی ارائه کرده‌اند. آنها در این شیوه جدید دو عامل مهم را مورد ارزیابی قرار می‌دهند؛ متوسط تقاضای سالانه پول توسط مردم و مابه‌التفاوت هزینه‌های یک خانواده متوسط و درآمد آن خانواده. همچنین افزایش نقدینگی در جامعه نشان‌دهنده افزایش حجم اقتصاد زیرزمینی است چون اغلب معاملات اقتصادی ثبت‌نشده با پول نقد انجام می‌شود. همچنین هنگامی که هزینه‌های یک خانواده به طور مداوم از درآمد‌های آن بیشتر است درحالی که میزان بدهی‌های خانواده افزایش نمی‌یابد، باید به این نتیجه رسید که منابع پنهانی برای تامین کسری بودجه خانواده وجود دارد.

با در نظر گرفتن عوامل ذکرشده در بالا می‌توان به یک جمع‌بندی مشترک رسید. آمار منتشرشده از سوی بانک مرکزی ایران حاکی از آن است که نسبت نقدینگی به تولید ناخالص داخلی که در سال ۱۹۷۹، ۸/۱۵ بود در سال ۱۹۹۱ به عدد ۲۴۴/۳۵ و در سال ۲۰۰۱ به ۳/۵۷۳ افزایش یافت. البته علت افزایش این رقم تنها گسترش اقتصاد زیرزمینی نیست بلکه این افزایش بیانگر این موضوع است که احتمالاً روند تدریجی گسترش اقتصاد زیرزمینی در آینده نیز ادامه خواهد داشت. همچنین نتایج آمارگیری‌های مقطعی توسط مرکز آمار ایران از بودجه خانواده‌ها نشان می‌دهد، فاصله میان درآمد‌ها و هزینه‌های جاری خانواده‌ها به میزان قابل توجهی افزایش یافته است. آمارگیری‌ای که در سال ۲۰۰۱ انجام شد، حاکی از آن است که درآمد یک خانواده متوسط شهری تنها ۹۲ درصد از کل هزینه‌ها را پوشش می‌دهد که این رقم در مناطق روستایی ۸۷ درصد است. پس برای پر کردن این فاصله از منابع ثبت‌نشده استفاده می‌شود. با آنکه این رقم در مورد خانواده‌های شهری از سال ۱۹۹۱ به بعد کاهش یافته اما مشخص است که عامل این کاهش، کوچک شدن حجم فعالیت‌های زیرزمینی نبوده بلکه خانواده‌ها با صرفه‌جویی هزینه را کاهش داده‌اند. عامل دیگر در محاسبه حجم اقتصاد زیرزمینی، افزایش استخدام‌های غیردولتی. براساس سه آمار رسمی، تعداد استخدام‌های دولتی در مناطق شهری و روستایی از سال ۱۹۷۶ تا ۱۹۹۶ به طور مداوم کاهش یافته درحالی که استخدام‌های غیردولتی افزایش یافته است.

همین موضوع باعث افزایش اشتغال در فعالیت‌هایی شده که راندمان تولید در آن کم و سرمایه مورد نیاز برای راه‌اندازی این مشاغل اندک است. براساس یک آمار غیررسمی، ۱۲ درصد نیروی کار شهری را دستفروشان، فروشندگان مغازه‌ها، مسافرکش‌ها و پیک‌های موتوری تشکیل می‌دهند. این موضوع باعث شده اغلب اعضای خانواده در مشاغل مختلف مشغول به کار شده و حقوق دریافت کنند و دیگر مانند گذشته یک نفر در خانواده کار نمی‌کند تا بقیه مصرف‌کننده باشند. با در نظر گرفتن این آمار و ارقام می‌توان حجم اقتصاد زیرزمینی ایران را در اوایل دهه ۱۹۹۰، حدود ۲۲ تا ۲۵ درصد حدس زد. اما افزایش تقاضا برای پول در جامعه، بالا رفتن فاصله میان درآمد‌ها و هزینه‌های خانواده و افزایش استخدام‌های غیردولتی در یک دهه اخیر، این رقم را به حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد رسانده است.