جنگ شیمیایی «توسعه» ,علیه بشر

ممکن است میزان تراکم هوا از این هم بیشتر شود از بین بردن جنگل ها می تواند میزان جذب طبیعی توسط برگها را کاهش دهد در عین حال, با پیشرفت صنعتی شدن مقادیر بیشتری وارد جو می شوند, زیرا تقاضای انرژی جامعه های پیشرفته هنوز به شدت رو به فزونی است

ممکن است میزان تراکم هوا از این هم بیشتر شود. از بین بردن جنگل ها می تواند میزان جذب طبیعی توسط برگها را کاهش دهد. در عین حال، با پیشرفت صنعتی شدن مقادیر بیشتری وارد جو می شوند، زیرا تقاضای انرژی جامعه های پیشرفته هنوز به شدت رو به فزونی است... برای اینکه مجموع تقاضاهای سوخت فسیل در دهه های نخستین قرن آینده مقدار ۲ Co در جو را به میزان زیاد افزایش دهد و از این راه دمای میانگین سطح زمین را در حدود ۲ درجه ی سانتیگراد بالاببرد و احتمالاً گرم شدن دراز مدت سیاره را سبب شود، نیازی نیست تصور کنیم که سه میلیارد و نیم اتومبیل در سیاره لازم است.(۱)

نویسنده نتیجه می گیرد: ...پس نامعقول نیست که بپرسیم اگر افزایش فراوان ۲ Co جو توسط آدمی، هر گاه با یکی از گرم شدنهای خود طبیعت مصادف شود، آیا باعث نخواهد شد که تغییر اندکی در مرکز الاکلنگ به وجود آورد و سنگینیهای این سو و آن سو را دچار حرکتهای شدید کند و پی آمدهای جهانی خطرناک و پیش بینی ناپذیری را سبب شود؟(۲)

آلودگی آب ها خطری بسیار نزدیک تر است. نظام تولیدی صنایع مدرن در سطحی بسیار وسیع با ایجاد فضولاتی که نه در خود سیستم قابل جذب هستند و نه امکان پالایش آنها توسط طبیعت وجود دارد، روز به روز ـ و بهتر است بگوییم لحظه به لحظه ـ به میزان آلودگی آب ها می افزاید. این مسئله در هیچ یک از ادوار حیاتی کره ی زمین سابقه ای نداشته است و همان طور که عرض شد، چرخه های حیاتی طبیعت بکر دارای پسخوراند است و فضولات خود را دیگرباره جذب می کند، حال آنکه در نظام صنعتی کنونی، امکان جذب یا پالایش فضولات به هیچ وجه موجود نیست.

در همان کتاب آمده است: فرایندهای صنعتی، مواد گوناگونی به وجود می آورند که باکتریها قادر به تجزیه ی آنها نیستند (موادی که تحت تأثیر فعالیتهای حیاتی تجزیه نمی شوند) ـ و بعضی از آنها، بخصوص موادی چون سیانورها و کانیهایی چون جیوه و سرب، سمی اند. این مواد که گرداگرد کارخانه ها روی هم انباشته می شوند، در زمین نفوذ می کنند و سموم خود را در آبهای زیرزمینی یا آبهای جاری مجاور وارد می سازند.

در این جریان آخال های]آشغال های[ آلی (که تحت تأثیر فعالیتهای حیاتی تجزیه می شوند) ـ از شهر و کارخانه های کاغذسازی و محل پرورش چارپایان ـ به مقداری در رودها می ریزند که اکسیژن کافی برای تجزیه ی آنها در آب نیست. بنابراین، باکتریها همه ی اکسیژن را ضمن تجزیه ی مواد آلی مصرف می کنند. در نتیجه تراز اکسیژن آب پایین می آید، و گاه اساساً اکسیژنی باقی نمی ماند و از آنجا که جانداران آبی به اکسیژن نیازمندند، رود قابلیت حفظ جانداران را از دست می دهد و کیلومترها چون آبی مرده و بدبو جریان می یابد. هر چه جریان رود آهسته تر باشد، این خطر بیشتر است. همه ی رودهای گرداگرد شهر کاغذسازی ژاپن، به نام فوئیجی(۳)، به همین سرنوشت دچارند... دریاچه ی ئی یری(۴) معروفترین مثال است ولی بسیاری از دریاچه های اروپا به صورتی خطرناک کمبود اکسیژن محلول دارند، و دریاهای محصور در خشکی نیز ممکن است به همین سرنوشت دچار شوند. تراز اکسیژن دریای بالتیک که در لندسورت دیپ(۵) اندازه گیری شده است، از سال ۱۹۰۰ به این طرف ۲۵۰ درصد پایین آمده است و در حال حاضر عملاً اکسیژن در آن نیست.(۶)

تذکر این نکته واجب است که آلودگی آب ها به معنای از بین رفتن حیات طبیعی در تمامی کره ی زمین است و نمی توان خوش خیالانه این خطر عظیم را به هیچ گرفت. مسئله این است که نظام تکنولوژی مدرن فضولاتی از خود به جای می گذارد که هیچ راهی برای دفع آن وجود ندارد و اصلاً ـ همان طور که عرض شد ـ مشکل ما دفع فضولات نیست، چرا که محدودیت منابع طبیعی در کره ی زمین ادامه ی این وضعیت را تا حداکثر یک قرن دیگر ناممکن می سازد. تنها راهی که برای حفظ وضعیت موجود باقی می ماند این است که نظام صنعتی همچون طبیعت فضولات خود را پسخوراند کند یا راهی برای جذب فضولات توسط خود طبیعت پیدا شود.

هیچ یک از این دو راه امکان پذیر نیست، چرا که اصولاً صفت ذاتی تکنولوژی مدرن این است که طبیعت را به صورتی تغییر شکل می دهد که نه هرگز امکان جذب آنها توسط طبیعت وجود دارد و نه خود سیستم های صنعتی می توانند فضولات خود را پسخوراند کنند. تنها از همین طریق است که تکنولوژی مدرن توانسته است از عهده ی تصرفی اینچنین در طبیعت برآید. آب و هوا و خاک ـ یعنی تمامی منابع حیات ـ با شتاب و در سطحی بسیار وسیع آنچنان آلوده می گردند که هرگز امکان جبران آن وجود ندارد. در کتاب مذکور آمده است: آبهای کرانه ها و خلیجهای دهانه ای رفته رفته قابلیت استفاده ی خود را برای آدمی از دست می دهند... آفت زداهایی که در کشاورزی به کار می روند، بالاتر از همه هیدروکربورهای کلردار مانند د.د.ت.، به اقیانوس حمل می شوند، و در جریانهای دریایی قرار می گیرند و پس از تمرکز در زنجیر غذایی دریایی، حتی بر جانورانی که از فعالیت کشاورزی بسیار دورند، مثلاً جانوران منطقه های قطبی، تأثیر می گذارند. هیدروکربورهای کلردار که به صورت آفت زدا در کشتزارها پاشیده می شوند سبب می شوند که جوجه های عقاب داغسر و شاهین و دیگر انواع پرندگان نتوانند سر از تخم بدرآورند. د.د.ت. در اندامهای خرسهای قطبی متمرکز می شود. اخیرا بیست وال را که در جریان دریایی گرینلند خاوری که از قطب شمال می آید زاده شده و رشد کرده بودند به منظور آزمایش شکار کردند، و دیدند که در چربی همه ی آنها شش آفت زدا، از جمله د.د.ت. وجود دارند.(۷)

جیوه را در نظر می گیریم. باکتریهای درون لجن و مواد در حال فساد، آن را به متیل جیوه تبدیل می کنند و این ماده در حین سیر در زنجیر غذایی ـ از باکتریها به جانداران آبی کوچک، به ماهی ها و به آدمی ـ رفته رفته متراکمتر می شود. در سال ۱۹۵۳ در ماهیگیران خلیج میناماتا(۸) در ژاپن که تقریباً محصور در خشکی است، عموماً نشانه های بیماری مدهتر(۹) ـ عدم اعتماد به خود، دلواپسی، تندمزاجی، اوهام ـ دیده شده است که در بعضی، اختلالات روانی و مرگ به دنبال داشته است.

دلیل روشن بود. صدفهای خوراکی خلیج، متیل جیوه را خورده بودند و ماهیگیران صدف های خوراکی را به مصرف رسانیدند، و سم که متراکمتر شده بود در مغز آنان جایگیر شد. از آن پس ماهیگیری در خلیج میناماتا قطع شد و آشکار است که چه درسی آموخت.(۱۰)

برای دریافت عمق و گسترش این فاجعه باید مسئله را در سطح جهان بررسی کرد. در یکی از کتاب هایی که در این زمینه نگاشته شده است(۱۱) تغییر و تحولی که توسط تکنولوژی مدرن در طبیعت انجام می گیرد با تحولات زمین شناسی کره زمین مقایسه شده است: آب های آلوده ی مراکز عظیم شیمیایی، بسیاری از رودخانه ها را تبدیل به فاضلاب های مسموم کرده است. کارخانه هایی که با فلز آهن و شبه فلزها سروکار دارند، پالایشگاه های نفت، کارخانه های سلولز و تولید کاغذ، آب های مصرفی خود را از مواد مضر به طبیعت آکنده می کنند. در آمریکا و اروپای غربی هر روز شاهد همین صحنه ها هستیم. اگر این وضع همچنان ادامه پیدا کند، تا چند سال دیگر، حتی در دریاچه اری(۱۲) که بزرگ ترین دریاچه آمریکاست، نمی توانیم تنی به آب بزنیم. دایورز(۱۳) دریاچه «اری» را «به سطل آشغال آزمایشگاه شیمی» تشبیه کرده است.

همه ی مردم خبر شهر آلاماگوردو(۱۴) را که در مکزیکوی آمریکا واقع است، شنیده اند؛ شهری که زندگی مردمش با نشت سم جیوه مورد تهدید جدی قرار گرفت. ماجرا از این قرار است که یک باره ماهی ها را بر آب ها مرده یافتند. پس از بررسی ها معلوم شد که کارخانه ای در آن ناحیه پسمانده های آلوده به جیوه را وارد فاضلاب کارخانه کرده و فاضلاب به رودخانه و دریاچه ریخته است. حتی در بدن ساکنان دریای بالتیک مقداری جیوه کشف کرده اند. از این شگفت تر، در تخم مرغ ها هم جیوه دیده اند، و از همه اینها عجیب تر، در بدن موجودات زنده، سم های بسیار خطرناکی نظیری کادمیوم(۱۵) و سرب مشاهده شده است.(۱۶)

تکنولوژی جدید جریان های عظیمی از ماده را روانه ی مراکز تولید صنعتی کرده است، مواد خام، سوخت، آب و هوا و نیز هوایی که برای خنک کردن مورد استفاده قرار می گیرد و غیره. این جریان های عظیم حتی در بهترین صورت ممکن، ضایعه و پس مانده و مواد خطرناک به دنبال دارد که در هر حال برای زندگی و فعالیت های زیستی مساعد نیست.

در تولید صنعتی جدید، مقایسه ی مقادیری که برای تولید مصرف می شود و مقادیری که به صورت زائده و پس مانده پس از تولید برجای می ماند، در خور تأمل جدی است. مواد خامی که از خاک استخراج می شود، آب و هوایی که با ماشین های تولید صنعتی بلعیده می شود، آنچنان عظیم و غول آساست که تنها می توان آنها را با تغییر و تحولات زمین شناسی کره ی زمین مقایسه کرد. از آنجا که بخش عمده مواد خام از ابتدا تا انتهای تولید به ضایعه و پس مانده ی صنعتی تبدیل می شود، همین ضایعات به صورت تنها عامل تهدید جدی برای انسان در آمده است.(۱۷)

توضیحی که در اینجا ضروری است این است که حقیر برخلاف نویسنده ی مقاله مذکور تصور نمی کنم که تنها عامل تهدید جدی برای انسان این ضایعات باشد. تهدید جدی تر، ضایعات فرهنگی تمدن جدید است که در سطحی بسیار وسیع تر بشریت را مسخ کرده و او را تا پایین ترین مراتب حیوانی وجود، هبوط داده است.

دفع فضولات صنعتی در خاک یا هوا نیز تفاوتی در اصل مسئله نمی دهد. مشکل ما این است که تکنولوژی جدید در سطح عظیم ترین تحولی که تاکنون کره ی زمین به خود دیده است مواد و منابع طبیعی را به فضولات و پس مانده های نابود کننده ی حیات تبدیل می کند. اگر محدودیت منابع و معادن و محدود بودن فضای زیستی کره ی زمین را به این مشکل اضافه کنید، هیچ راه حلی برای حفظ و ادامه ی وضعیت موجود باقی نمی ماند. در کتاب «تنها یک زمین» آمده است: سپس مسئله ی روابط متقابل سیستمهای طبیعی که بسیار سردرگم اند خودنمایی می کند. مواد سمی را نمی توان در هوا یا در آب یا در خاک ریخت، زیرا در هر یک ریخته شوند در دو تای دیگر ظاهر خواهند شد. این روابط متقابل تا جاندارانی که در این سه محیط زندگی می کنند گسترش می یابند.(۱۸)

پیش از آنکه به مسئله ی پس مانده های رادیواکتیو و واکنش های پیش بینی ناپذیر و غیرمترقبه ی طبیعت اشاره کنم، ذکر این نکته لازم است که نباید پنداشت که برای مبارزه با آلودگی ها به اقتصادی با رشد بیشتر نیازمندیم. ضرب المثل «تف سربالا» در این زمینه بسیار گویاست. چگونه می توان با پیشرفت بیشتر تکنولوژی مسئله ای را که خود زاییده ی پیشرفت تکنولوژی است حل کرد؟ شوماخر در این باره می گوید: اگر یک اقتصاد با رشد سریع برای نبرد با آلودگی مورد نیاز باشد که خود ]یعنی آلودگی[ نتیجه ی رشد سریع به نظر می رسد، چه امیدی برای شکستن این دایره ی غیر متعارف ]یا دور باطل[ وجود دارد؟(۱۹)

تصور نمی کنم برای کسی تردید وجود داشته باشد که لازمه ی رشد اقتصادی بیشتر بدون شک توسعه ی بیشتر تکنولوژی است، و تکنولوژی نیز محال است که بتواند از عهده ی پسخوراند حجم عظیم فضولات و پس مانده های خود برآید و مواد مصرف شده را دیگربار به طبیعت محدود کره ی زمین بازگرداند.

به اعتقاد حقیر، آنان که به حفظ و استمرار وضعیت موجود جهان امید بسته اند هر چه زودتر باید از این پیر فرتوتی که چند قدمی بیشتر با گور فاصله ندارد دل بکنند و در معنای توسعه تجدید نظر کنند.

پی نوشتها:

۱. تنها یک زمین، صص ۳۵۲ و ۳۵۳.

۲. تنها یک زمین، ص ۳۵۳.

۳ Fuiji

۴ Erie

۵ Landsort Deep

۶. تنها یک زمین، صص ۱۲۸ و۱۲۹.

۷. تنها یک زمین، صص ۳۶۲ و ۳۶۳.

۸ Minamata

۹ Mad Hatter

۱۰. تنها یک زمین، ص ۱۴۰.

۱۱. تکنولوژی و بحران محیط زیست (مجموعه مقالات)، امیرکبیر، چاپ اول ۱۳۶۴.

۱۲ Erie

۱۳ Divers

۱۴ Alama Gordo

۱۵ Cadmium

۱۶. تکنولوژی و بحران محیط زیست، صص ۷۲ و ۷۳.

۱۷. تکنولوژی و بحران محیط زیست، صص ۷۴ و ۷۵.

۱۸. تنها یک زمین، ص ۱۱۸.

۱۹. کوچک زیباست، صص ۹۲ و ۹۳