نظری اجمالی بر رابطه استعماری غرب با ایران

آحاد مردم و پژوهشگران از برخورد خصمانه شوروی و انگلیس با مردم در اعصار تاریخ و تحمیل قراردادهای ننگین بر ایران آشنایی دارند

● مقدمه

آحاد مردم و پژوهشگران از برخورد خصمانه شوروی و انگلیس با مردم در اعصار تاریخ و تحمیل قراردادهای ننگین بر ایران آشنایی دارند. اینک به بیان نمونه ای از قراردادهای منحوس دیگر بین ایران و سایر دول اروپایی پرداخته خواهد شد. این معاهدات بیشتر جنبه یک طرفه داشته و هیچ گونه نفع مفیدی را برای ایران در نظر نمی گرفت. هدف از این مباحث نشان دادن روحیه استعمارگری غرب و سپس آمریکا علیه ایران و اوج ذلت و بی اطلاعی شاهان قاجار و پهلوی است و در آخر به بیان مباحث مربوط به رابطه ایران و آمریکا و در نهایت تسخیر لانه جاسوسی و قطع رابطه دو کشور پرداخته خواهد شد.

یکی از مناسبات قاجاریه با دول اروپایی ایجاد قرار دادهای دوستی و بازرگانی با آنان بود.که به علت عدم آگاهی سیاستمداران وقت در همه این قرار دادها ایران خواسته یا ناخواسته با دول اروپایی امتیازهای زیادی می داد.بین سالهای ۱۸۳۴ تا ۱۸۹۵ میلادی قرارداهای مودت و دوستی زیادی بین ایران و کشورهای اروپایی منعقد شده بود که در لابه لای بند قراردادها به خارجیان بدون طلب حقی یا در نهایت با امتیازهای متقابل نابرابر امتیاز داده شده بود.

● ایران و بلژیک:

یکی از این قرار دادها در در جمادی الاول ۱۲۵۷ ق بین ایران و بلژیک منعقد گردیده بود.که ایران خواسته یا ناخواسته به کشور بلژیک امتیاز داده بود.یکی از بندهای این قرارداد به این شرح است:

((اشخاصی که از تبعه‏ی دولتین بهیتین به عنوان تجارت یا سیاحت به ممالک دیگر می‏روند یا توقف می‏نمایند، در حق آن‏ها لازمه‏ی احترام مدعی می‏شود و از عوارض و تقسیم معاف می باشند و در وقت دخول و خروج به تجار دولت بلجیق (بلژیک) از امتعه تبعه‏ی دولتین بهیتین در یک جا از صد پنج گمرک زیاده مطالبه نشود و از امتعه‏ی تجار دولت علیه ایران‏ مثل تبعه‏ی دولتین متحابتین فرانسه و انگلیس موافق تعرفه رفتار گردد.از مفاد این بند چنین بر می آید که ایران می بایست بر اساس تعرفه ثابت از تجار بلژیک گمرکی دریافت کند ولی بلژیک بر اساس تعرفه گمرکی خود با کشورهای فرانسه و انگلیس از تجار ایرانی گمرکی دریافت کند.در واقع بلژیک ایران را ملزم به استفاده از نرخ ثابت کرده است ولی از تعیین نرخ ثابت برای کالاهای گمرکی خود خودداری کرده است.

● ایران و اسپانیا:

در ۲۰ محرم سال ۱۲۸۵ قمری در پایتخت عثمانی قرار داد مودت و دوستی دیگری بین ایران به نمایندگی مشیرالدوله و اسپانیا به نمایندگی آنتونی وزیر مختار اسپانیا به امضا رسید .درباره‏ی چگونگی اخذ عوارض گمرکی از بازرگانان و اتباع دو کشور در خاک یکدیگر،قرار داد با توجه به پروتکل ایران و بلژیک‏ تنظیم شده بود.

● ایران و فرانسه:

عهدنامه‏ی مودت و بازرگانی ایران و فرانسه نیز شامل هشت فصل و یک مقدمه مورخ شوال ۱۲۷۱ قمری به امضای میرزا آقا خان نوری اعتماد الدوله، صدراعظم ایران و مسیو پروسپر بوره وزیرمختار فرانسه رسید.

فصل پنجم این قرارداد مربوط به چگونگی حل اختلافات بین اتباع فرانسه مقیم ایران و اتباع ایران مقیم فرانسه است که خلاصه آن بدین قرار است:

۱- اختلافات بین اتباع فرانسه مقیم ایران، مطلقا به وسیله‏ی نمایندگان سیاسی فرانسه مقیم ایران و طبق قوانین فرانسه حل خواهد شد.

۲- اختلاف میان اتباع ایران و اتباع فرانسه در خاک ایران، در محاکم داخلی ایران ولی با حضور کنسول فرانسه یا نماینده‏ی کنسولگری آن دولت تصفیه می‏شود.

۳- حل هرگونه اختلاف بین اتباع فرانسه و اتباع سایر ممالک در ایران و رسیدگی به دعاوی و موارد اختلاف، مطلقا با نمایندگان سیاسی فرانسه مقیم ایران خواهد بود.

در این قرارداد نیز، حق منحوسی برای نمایندگان سیاسی فرانسه در ایران شناخته شده است بدون آن‏که نظیر آن حق به کنسول‏ها و نمایندگان سیاسی ایران در فرانسه اعطا شده باشد.

۴- اگر بین اتباع ایران مقیم فرانسه با فرانسویان یا اتباع دول دیگر ساکن آن کشور اختلاف و منازعه‏ای پیش آید، دولت فرانسه با اتباع ایران رفتاری خواهد کرد که با اتباع دول کاملة الوداد در فرانسه معمول است. در این قرارداد نیز، چنان حقی برای نمایندگان سیاسی فرانسه در ایران شناخته شده است بدون آن‏که نظیر آن حق به کنسول‏ها و نمایندگان سیاسی ایران در فرانسه اعطا شده باشد.

اعطای مصونیت قضایی به اتباع کشورهای اروپایی در ایران با توجه به عدم وجود ساختارمدنی و قضایی مدون و دقیق در ایران بوده و کشورهای اروپایی مدعی بوده اند که ایران مجرمین را به میل و سلیقه‏ی حکام و داروغه‏ها و مأمورین احتساب به کیفر می‏رساند، در نتیجه دول مزبور ناگزیر هستند که برای حفظ جان و مال و شرف و اعتبار اتباع خود، حق مداخله در اختلافات و منازعات بین اتباع خود و اتباع ایرانی را داشته باشند.

در حدود سال ۱۳۰۱ قمری (۱۸۸۳ میلادی) مارسل اگوست دیولافوی‏ فرانسوی به دستیاری سفیر فرانسه در تهران، امتیاز حفاری و استخراج آثار باستانی را در شوش از ناصر الدین شاه گرفت. وی با همسر خود و عده‏ای از متخصصین باستان‏شناسی فرانسوی، از جمله بابن‏ و هوسه‏ به ایران آمد. مدت دو سال به کاوش‏های علمی در شوش ادامه داد و قسمت مهمی از آثار نفیس دوره‏های تاریخی پیش از اسلام، به‏ویژه دوره‏ی تمدن الامی (عیلامی) را کشف کرد و برطبق امتیازنامه‏ نیمی از آن آثار را به دولت ایران تسلیم نمود و بقیه‏ی را به پاریس فرستاد و آن آثار اکنون در غرفه‏ی مخصوصی در موزه‏ی لوور پاریس موجود است.

● ایران و آمریکا:

اولین قرارداد رسمی مودت و دوستی ایران و آمریکا نیز همانند قراردادهای دوستی ایران با سایر دول اروپایی، بین فرخ خان امین الملک، سفیر ایران در پاریس و وزیرمختار آمریکا که از جانب فرانکلین پیرس رئیس‏جمهوری آن کشور نمایندگی داشت، در استانبول منعقد شد.(۱۵ ربیع الثانی ۱۲۷۳ قمری )

در عهدنامه‏ی مودت و بازرگانی ایران و ایالات متحده آمریکا، اصل حمایت قانونی از اتباع آن کشور در ایران به وسیله‏ی سفرا و کنسولگری‏های آن دولت، در فصل پنجم آن عهدنامه، به همان ترتیبی که در فصل پنجم قرارداد ایران و فرانسه ذکر شد، گنجانیده شده است.ابتدا روسیه تزاری و سپس کشورهای دیگر اروپایی که با ایران قراردادها و معاهداتی برقرار نمودند، همگی این حق را برای نمایندگان سیاسی خود در ایران کسب کردند. دیرینپایید که رژیمشاه بر اساس سیاست فزونطلبی دولت ایالاتمتحدهامریکا، بهاحیایرژیمکاپیتولاسیوندستزد و در ۲۱ مهرماه۱۳۴۳ مصونیتسیاسیو قضایی گستردهاتباعامریکا در ایرانرا در مجلسشورایملیآنروز بهتصویبرساند.

نمونه های ذکر شده در بالا دلیل کوچکی بر عدم توازن سیاسی بین ایران و کشورهای اروپایی در تاریخ معاصر ایران است.این عدم توازن و یغمای ثروت ایران با روی کار آمدن آمریکا بعد از جنگ جهانی دوم بسیار گسترده تر شده بود و استعمار گسترده با تمام ابعاد آن دامنگیر مردم ایران شد.رابطه ایران و آمریکا در تاریخ معاصر ایران یک رابطه یک سویه بوده است این استراتژیی است که ایالات متحده در طول تاریخ معاصر خاورمیانه، با ترفندهای مختلف و با قراردادهای به ظاهر منصف نه تنها منابع ایران بلکه منابع سایر کشورهای منطقه را نیز به یغما برده است.اساس سود دهی این منظور فقط و فقط برای حاکمان دول مزبور بوده و مردم این کشورها همواره خواستار تظلم خواهی دولتشان از آمریکا بوده اند.

یکی از اساسی ترین جنبش های مردمی ایران در دهه های تاریخ معاصر بیان همین گفتار است.((تظلم خواهی از استعمارگران)).این گفتار در بهمن ۱۳۵۷ با سالها مبارزه حضرت امام (ره) واقع شد. یکی از نطق های کوبنده امام پیرامون این تظلم خواهی در ۴ آبان ۱۳۴۳ در پی همین قرار داد کاپیتولاسیون بود .همانطور که در بالا ذکر شد این مصونیت قضایی به سایر دول اروپایی هم داده شده بود اما حضرت امام نخستین شخصی بود که به صورت جدی با این پدیده منحوس تاریخی که توسط قاجار و پهلوی مرسوم گشته بود به مبارزه برخواست .

((من تأثرات قلبی خودم را نمی‏توانم اظهار کنم ... این چند روزی که مسائل اخیر ایران را شنیده‏ام ... قلبم در فشار است ... ما را فروختند، استقلال ما را فروختند ... عزت ما پایکوب شد، عظمت ایران از بین رفت، عظمت ارتش ایران را پایکوب کردند. قانونی در مجلس بردند، در آن ... تمام مستشاران نظامی آمریکا با خانواده‏هایشان، با کارمندهای فنّیشان، با کارمندان اداریشان، با خدمه شاه، با هرکس که بستگی به آنها دارد ... از هر جنایتی که در ایران بکنند مصون هستند. اگر یک خادم آمریکایی ... مرجع تقلید شما را در وسط بازار ترور کند ... پلیس ایران حق ندارد جلوی او را بگیرد، دادگاههای ایران حق ندارند جلوی او را بگیرد، دادگاههای ایران حق ندارند محاکمه کنند ...، باید برود آمریکا، آنجا در آمریکا اربابها تکلیف را معین کنند.ملت ایران را از سگهای آمریکا پست‏تر کردند، ...چنانچه کسی سگ آمریکایی را زیر بگیرد بازخواست از او می‏کنند. اگر شاه ایران یک سگ آمریکایی را زیر بگیرد بازخواست می‏کنند. چنانچه یک آشپز آمریکایی شاه ایران را زیر بگیرد ...، بزرگترین مقام را زیر بگیرد، هیچ کس حق تعرض ندارد ... آن آقایانی که می‏گویند که باید خفه شد. اینجا هم باید خفه شد؟ ...ما را بفروشند و خفه شویم؟ و اللّه گناهکار است کسی که داد نزند ... ای سران اسلام به‏داد اسلام برسید. ای علمای نجف به داد اسلام برسید. ای علمای قم به‏داد اسلام برسید.

این یکی از همان فریاد تظلم خواهی هایی است که در ایران دمیده شد و اینک سر منشا تحولات حال حاظر منطقه نیزگردیده.آنچه در حال حاظر در منطقه خاورمیانه در حال اتفاق است بر مبنای همین گفتار شکل گرفته و اساس مبارزه حضرت امام با آمریکا الگوی مردم منطقه و در نتیجه بیداری آنها و در آخر طنین انداز شدن استقلال و قطع وابستگی به آمریکاست.

به واسطه همین مبارزات بود که در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ طناب استعمار پاره گردید و لانه جاسوسی به تسخیر دانشجویان درامد وشوکت و افسون قدرت امپریالیسم آمریکا در هم شکسته شد این وافعه منجر به قطع کامل روابط بین ایران و آمریکا گردید.امام خمینی(ره) بعد از مطلع شدن از این واقعه چنین فرمود:

((مردم شریف ایران خبر قطع رابطه بین ایران و آمریکا را دریافت کردم و اگر کارتر در عمر خود یک کار کرده باشد که بتوان گفت که به خیر و صلاح مظلوم است همین قطع رابطه است.رابطه بین یک ملت به پا خواسته برای رهایی از چنگال چپاول گران بین اللملی با یک چپاول گر عالم خوار همیشه به ضرر ملت مظلوم و به نفع چپاول گر است ما این قطع رابطه را به فال نیک می گیریم.چون که این قطع رابطه دلیلی بر قطع امید آمریکا از ایران است.ملت رزمنده ایران این طلیعه پیروزی نهایی را که ابر قدرت سفاکی را وادار به قطع رابطه –یعنی خاتمه دادن به چپاول گری-کرده است،اگر جشن بگیرد حق دارد.ما امیدواریم که نابودی سرسپردگانی مثل سادات و صدام حسین به زودی انجام گیرد و ملت های شریف اسلامی به این انگل های خائن آن کنند که ملت ما با محمد رضای خائن کرد و به دنبال آن برای آزاد زیستن و به استقلال تمام رسیدن قطع روابط با ابر قدرت ها خصوصا آمریکا نمایند .... از خداوند متعال عظمت اسلام و مسلمین و کشور ایران را خواستارم.والسلام علیکم و رحمه الله.>>روح الله الموسوی الخمینی.

این حادثه بزرگ پیامدهای گوناگونی را در پی داشت که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کزد :

۱- پایان یافتن رابطه استعماری ایران و آمریکا

۲- روشن شدن ماهیت ننگین ایالت متحده که پشت صورتک حقوق بشر و آزادی مخفی شده بود.

۳- از بین رفتن گروه های افراطی و قطع حمایت درونی آمریکا از آنها

در پایان این بحث اجمالا می توان به این موضوع اشاره کرد که فتح لانه جاسوسی و قطع رابطه ایران و آمریکا پیامدهایی را که به دنبال داشت وصلابت امروز انقلاب نتیجه آن است.لذا برای نسل جدید، آمریکا تا وقتی آمریکاست در اسارت است، نه ۴۴۴ روز.

پژوهشگر:محمد توکلی زاده ،کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی

منابع:

۱- ایران در دوره سلطنت قاجار، علی اصغر شمیم‏،انتشارات بهزاد،۱۳۸۷

۲- فرهنگ جامع تاریخ ایران،عباس قدیانی،انتشارات آرون،۱۳۸۷

۳- صحیفه حضرت امام به نقل از شریف نیوز

۴- روزشمار تاریخ معاصر ایران،حسن فراهانی،موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی،۱۳۸۵