وقتی ماه رنگ می بازد

مروری بر رصد ماه گرفتگی

ماه توی آسمان است و مهتاب همه جا را روشن کرده است. اما لحظه به لحظه ماه کاملی که الهام بخش خیلی از شاعران و نویسندگان بوده است، محو و رنگ پریده‌تر می‌شود. در نبود نور ماه ستاره‌های بیشتری در آسمان ظاهر می‌شوند. جایی دور از نورهای مزاحم، شکوه راه شیری و ماه رنگ باخته و صدای پرندگان آوازخوان شب فضایی را به وجود می‌آورد که دیدنش ۱۰ به توان هزار بار از هر طبیعت دیگری قشنگ‌تر است و بعد از مدتی چند ساعته دوباره چهره ماه باز و نور مهتابی‌اش روی زمین پهن می‌شود. در این چند ساعت موجوداتی دو پا به نام منجم از این منظره بدیع، سوژه‌های علمی و عکاسی تهیه می‌کنند. برخلاف عقیده خیلی‌ها که فکر می‌کنند گرفت‌های خورشید و ماه پدیده‌های تکراری و غیر قابل اهمیت هستند و باید فقط زمان وقوع‌شان به آن‌ها پرداخت، ما معتقدیم باید آسمان و پدیده‌های بی همتایش را بهتر و دقیق‌تر بشناسیم تا از زیبایی‌هایی که توی طبیعت بالای سرمان اتفاق می‌افتد بیشتر آگاه شویم و بیشتر هم لذت ببریم. همراه‌مان باشید تا ببینیم منجم‌ها وقتی ماه توی سایه زمین مخفی می‌شوند چه‌کار می‌کنند؟

● ماجرای یک خسوف

هفته پیش از کسوف گفتیم و حالا رسیده‌ایم به وقتی که ماه و زمین و خورشید به ترتیب در یک خط قرار بگیرند و ماه در زمین به شکل کامل یا بدر دیده شود. ویژگی منحصر به فردی که ماه بدر دارد و می‌توانید به هنگام رصد خسوف از آن لذت ببرید این است که دقیقا وقتی که خورشید غروب می‌کند در شرق طلوع کرده و در تمام طول شب قابل رویت است و در پایان شب وقت طلوع آفتاب، غروب می‌کند. در ماه گرفتگی، ماه در حال عبور از بخشی از سایه مخروطی شکل زمین است. با توجه به این‌که گفته می‌شود خسوف تنها در زمانی که ماه در مرحله کامل یا بدر قرار دارد رخ می‌دهد باز هم این سوال پیش می‌آید که چرا هر ماه شاهد یک ماه گرفتگی نیستیم؟ اگر پاسخ هفته پیش را یادتان باشد دیگر این سوال برای‌تان پیش نمی‌آید چون می‌دانید که صفحه مداری ماه به دور زمین حدود ۵درجه با صفحه مداری زمین به دور خورشید انحراف دارد. معمولا ماه گرفتگی‌ها ۲ هفته قبل یا بعد از خورشید گرفتگی رخ می‌دهد. مدت زمان یک خسوف برای زمانی که ماه در فاصله متوسط از زمین قرار دارد حدود ۴ساعت است. یک ساعت طول می‌کشد تا ماه کاملا وارد سایه زمین شود حداکثر ۲ساعت هم برای طی کردن سایه زمین نیاز دارد و یک ساعت هم برای خروج از سایه.

● انواع خسوف

خسوف هم دقیقا مثل خورشید گرفتگی با توجه به موقعیت‌های مختلف زمین و ماه و خورشید انواع مختلفی دارد.

۱) خسوف نیم سایه‌ای: ماه از قسمت نیم سایه زمین عبور می‌کند و تغییر نور آن کم است و رصدش مخصوص حرفه ای‌هاست.

۲) بخشی از ماه از سایه زمین عبور می‌کند و قسمت‌هایی از آن تاریک می‌شود.

۳) خسوف کلی: در این حال تمام ماه از داخل سایه زمین عبور می‌کند و به طور کامل در تاریکی فرو می‌رود و جالب‌ترین نوع گرفت است. همیشه به نظر می‌رسد که تعداد ماه گرفتگی‌ها بیشتر از خورشید گرفتگی‌هاست و جالب است بدانید این تنها به خاطر مسیر گرفت‌ها است. چون در خورشید گرفتگی‌ها پهنای منطقه‌ای از زمین که کسوف در آن مشاهده می‌شود در حد یک نوار باریک است ولی در ماه گرفتگی‌ها، این پهنه قسمت‌های بزرگی (حتی نیمی از کره زمین) را در بر می‌گیرد.

● فعالیت‌های نجومی در زمان گرفتگی

در زمان ماه گرفتگی گروه‌های مختلفی برگزار کننده برنامه‌های رصدی هستند که می‌توانید با آن‌ها همراه شوید تا تمام این مراحلی را که این‌جا خواندید عملی انجام دهید. در این برنامه‌ها معمولا اول یک کارگاه برگزار می‌شود و در آن به تمام علاقه‌مندان توضیحات لازم درباره خسوف داده می‌شود. با شروع خسوف برنامه‌های رصدی جذابی را می‌شود انجام داد. وقتی ماه تاریک می‌شود، می‌توانید به کمک دوربین دوچشمی یا تلسکوپ به رصد سیاراتی که در آن زمان در آسمان هستند و از قبل شناسایی‌شان کرده‌اید بپردازید. یا حتی با کمک ابزار رصدی به چندین سال نوری دورتر در فضا چشم بدوزید و خوشه‌های ستاره‌ای و سحابی‌ها را ببینید. به همراه داشتن یک گردونه آسمان به شما کمک می‌کند که اگر به شکل‌های صورت‌های فلکی آشنا نیستید آن‌ها را در آسمان تاریک بدون ماه جست و جو کنید. ثبت گزارش اختفای ستاره‌ها با ماه هم یکی دیگر از کارهایی است که در زمان خسوف می‌توان انجام داد و مراحل آن را قبلا در همین صفحه برایتان توضیح دادیم.

فعالیت دیگری که می‌شود انجام داد اسکیس زدن یا کشیدن طرح از ماه است. برای این کار باید با نقشه عوارض (دهانه‌ها و مناطق پست ماه) آشنایی مختصری داشته باشید. از لحظه شروع ماه گرفتگی تا لحظه گرفت کامل شما می‌توانید با تعیین زمان‌های معین مثلا هر ۵ دقیقه بر روی تصاویر و نقشه‌های ماه که از قبل تهیه کرده اید سایه و مراحل گرفت را طراحی کنید این کار به شناخت سطح ماه کمک می‌کند. یکی دیگر از کارهای منجم‌ها در زمان گرفت ماه، طبقه بندی رنگ و درخشندگی ماه است که با توجه به گرد و غباری که در جو هست می‌تواند تغییر کند.

به معیاری که این درخشندگی را می‌سنجد میزان درخشندگی دانژون گفته می‌شود که از صفر یعنی تاریک‌ترین حالت تا ۴ که روشن ترین حالت است می‌تواند تغییر کند. مقیاس دانژون را در اوج گرفت ماه باید تعیین کرد. سنجیدن قدر آسمان هم از دیگر کارهای منجم‌ها در این زمان است.فرم‌هایی به نام تعیین مرتبه آسمان وجود دارد که شما می‌توانید با مقایسه ستارگانی که آن‌ها را می‌شناسید قدر (میزان روشنایی) آسمان را به دست آورید. وقتی که ماه در سایه غلیظ زمین فرو برود، می‌شود کارهای علمی و محاسباتی هم انجام داد که از آن‌ها می‌شود به محاسبه سرعت زاویه‌ای ماه اشاره کرد.

نویسنده: مریم ملی