تاریخ و فلسفه تاریخ از نظر قرآن

هر چند قرآن کتاب مقدس ما مسلمانان یک کتاب تاریخی به شمار نمی رود و هر آنچه در این کتاب آسمانی در خصوص وقایع تاریخی آورده شده شان نزولی خاص خود را دارند و در آنها بیش از همه چیز تاکید …

هر چند قرآن کتاب مقدس ما مسلمانان یک کتاب تاریخی به شمار نمی رود و هر آنچه در این کتاب آسمانی در خصوص وقایع تاریخی آورده شده شان نزولی خاص خود را دارند و در آنها بیش از همه چیز تاکید بر عبرت گیری از گذشتگان شده است. اما با تامل در همین آیات و سوره هایی که به ذکر احوال پیشینیان پرداخته است می توان فلسفه تاریخ از دیدگاه قرآن کریم را استنباط کرد.

با مداقه در آیات قرآن کریم، اولین نکته ای که بیش از هر چیز نظر پژوهشگر تاریخ را به خود جلب می نماید، این است که باید به دنبال تاریخ حق و درست رفت و آن را شناخت. یعنی اصل اول در کار تاریخ، تصفیه و تزکیه تاریخ است و استخراج حقایق از کان تاریخ، کشف سره از ناسره، صحیح از سقیم. لذا مورخ فقط ناقل نیت بلکه صراف و نقاد کلام نیز هست و بنابراین تاریخ از نقل روایت به نقد روایت تبدیل می شود و به دنبال آن تفکر و اندیشه و خلاقیت به کار می افتد. ‏

قرآن در فراز های مختلفی پس از نقل تاریخ چنین می فرماید: "ان هذا لهو القصص الحق" (این است همان خبر های درست)، "نحن نقص علیک نبا هم علیک" (ما خبر شان را به حق بر تو می خوانیم)، "ان الحکم الا لله یقص الحق و هو خیر الفاصلین" (حکم از آن خداوند است خبر درست می دهد و از همه ممیزان بهتر است)، "نتلو علیک من نبا موسی و فرعون با لحق" (می خوانیم اخبار موسی و فرعون را بر تو اخبار حق را)‏در همه آیات مورد اشاره به نوعی به پیگیری و کشف تاریخ حق و حقیقت تاکید شده است. هر جا در این قصص (تاریخ) و نبا (اخبار) آمده در کنارش "حق" نیز آمده است و کلمه "فاصلین" نیز که هم صفت و هم رسالت مورخین و پژوهشگران تاریخ را می رساند که جدا سازنده حقایق تاریخ از اکاذیب است. این تاکیدات نه فقط یک روش خشک و بی روح و یا تذکر و نصیحت غیر علمی و غیر عملی، بلکه نگاهی به اهمیت تاریخ در ساخت و حرکت و بیداری و جنبش و هدایت هر ملت است و اثبات گر تفاوت تاریخ حق است با تاریخ کذب.‏

توجه و تاکید بر تاریخ حق که در قرآن به صراحت به آن اشاره شده است در بالا نیز مواردی از آن نقل شد، در کلام معصومین نیز نموده یافته است. نگاهی بر بعضی از تعاریف تاریخ از زبان حضرت علی (ع) اهمیت شناخت تاریخ حق را آن گونه که قرآن تعیین کرده است، نمایان می سازد. ایشان می فرماید: "الفکر مرآه حیات و الاعتبار منذر ناصح" (فکر شما آیینه ای است تابناک و عبرت گرفتن از (تاریخ) بیم دهنده ای است نصیحت گیر).

دوری از تاریخ حق آن گونه که قرآن کریم بر آن تاکید کرد است باعث گمراهی های فراوانی شده است. واقعیت این است در جوامع اسلامی در مورد تاریخ و تاریخ نگاری آن گونه که بایسته و شایسته بود و آن طور که کتاب آسمانی راه را نشان داده بود، عمل نشد که البته در این میان استعمار، حداقل در قرون معاصر، نقش تعیین کننده ای داشت. نگاهی به منابع تاریخ و کتب و پژوهش هایی که در زمینه تاریخ ایران انجام شده حاکی از این حکایت تلخ است که تاریخ را برای ما نوشتند و آن گونه که خواستند برای ما تاریخ نگاشتند، نه آن گونه که بود. ما تاریخ خویش را از زبان بیگانگان شنیدیم به جای آنکه از قرآن، این کتاب جاودانی الگو برداری کنیم به تکرار همان هایی پرداختیم که مستشرقین برای ما به رشته تحریر در آورده بودند. در اینجاست که اهمیت آیات مذکور به عنوان درس مهمی برای نگاه به تاریخ و تاریخ نگاری روشن می گردد که: "شناخت تاریخ حق و نقل آن نه فقط یک کار علمی است، بلکه یک کار علمی ـ اعتقادی است و در خور اجر عظیم."

علی محققی