تیپولوژی روشن فكران

این مقاله با استفاده از رویكرد هابرماس به حوزه عمومی و كاركرد روشن‌فكران در توسعه آن، و روش‌شناسی اسنادی تاریخی، و هم‌چنین از طریق خوانش تحولات اجتماعی تاریخ ۲۰۰ ساله‌ی ایران كه متاثر از نقش روشن‌فكران در این تحولات بوده، كاركرد انتقادی روشن‌فكران و نقش آن‌ها در توسعه حوزه عمومی و تحول زیست‌جهان سنتی به مدرن را در ایران تحلیل می‌كند. این تحلیل اولاً براساس مطالعه‌ی تاریخ تحولات اجتماعی ۲۰۰ سال گذشته‌ی ایران و با محوریت رخدادهایی انجام شده كه نتیجه‌ی فعالیت روشن‌فكران و یا پاسخ آن‌ها به رخداد تاریخی خاص بوده و ثانیاً با استفاده از مصاحبه‌های عمقی برای تقویت تحلیل تحولات اجتماعی صورت گرفته است. البته به دلیل خودداری از طولانی شدن این مقاله، از ارائه متن مصاحبه‌ها صرف‌نظر شده؛ اما تحلیل‌های داخل متن نتیجه‌ی این مصاحبه‌هاست.

● مقدمه

هدف این مقاله معرفی تیپولوژی روشن‌فكران ایرانی در طول تاریخ معاصر ایران، براساس مطالعه اسنادی تاریخی جریان‌های روشن‌فكری و خوانش گفتمان‌های روشن‌فكری در ۲۰۰ سال اخیر است. در مطالعه اسنادی تاریخی، به اسناد دست اول مانند روزنامه‌ها و كتاب‌هایی مانند «گذشته چراغ راه آینده» كه سند مكتوب حزب توده است، كتاب «فكر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت» نوشته فریدون آدمیت و كتاب «تاریخ احزاب سیاسی ایران»، به نگارش محمد تقی بهار مراجعه شده است. هم‌چنین، اسناد دست دوم نظیر مقالات و كتاب‌هایی كه به تحلیل تاریخ تحولات اجتماعی ایران و جریان روشن‌فكری ایرانی پرداخته‌اند، مورد مداقه قرار گرفته است. لازم است گفته شود كه این مطالعه مدیون تلاش‌هایی است كه قبل از ما درباره‌ی زیست‌جهان، حوزه عمومی و روشن‌فكران ایرانی صورت گرفته است. در این مطالعه هم‌چنین به كاركرد گفتمان‌های روشن‌فكری در تحول زیست جهان سنتی به زیست جهان مدرن ایرانی، یعنی به فرایند مدنیته در ایران پرداخته می‌شود. این مطالعه كه در سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ انجام شده، براساس نظام نظری حوزه عمومی هابرماس صورت گرفته و به دو پرسش زیر پاسخ می‌دهد:

۱) آیا تحولی در حوزه‌ی عمومی ایرانی و براساس گذار از زیست جهان سنتی به مدرن صورت گرفته است؟

۲) آیا این تحول براساس توسعه‌ی گفتمان‌های روشن‌فكری منحصر به فرد ایرانی صورت گرفته است؟

برای پاسخ به این پرسش‌ها، ابتدا نظام نظری حوزه عمومی هابرماس را مورد ارزیابی قرار داده و سپس به تیپولوژی روشن‌فكران ایرانی در تاریخ ایران می‌پردازیم. در نهایت در این تیپولوژی، چگونگی تحول زیست جهان روشن‌فكری ایران مورد بررسی قرار می‌گیرد.

● ملزومات نظری مطالعه‌ی روشن‌فكری در حوزه‌ی عمومی ایرانی

از نظر هابرماس (۱۳۸۴: ۱۳۶)، زیست‌جهان، از سلسله باورهای كم و بیش اشاعه‌یافته و همواره غیرمسئله‌دار (مسائلی كه در موردشان توافق حاصل شده)، ساخته شده است. زیست‌جهان به عنوان پس زمینه ]و[ به منبعی برای تعاریف وضعیت به كار می‌آید كه مشاركت‌كنندگان، آن را به عنوان غیرمسئله‌دار پیش فرض می‌گیرند. زیست‌جهان هم‌چنین كار تفسیری نسل‌های پیشین را ذخیره می‌كند.

در واقع نظام معرفتی انسان‌ها، در طی سالیان دراز و تحت تاثیر تاریخ، فلسفه و شرایط اجتماعی، كه عناصر تشكیل دهنده زیست جهان هستند شكل می‌گیرد و به نظر می‌رسد كه نظام معرفتی و ذخایر فرهنگی انسان‌ها در هر جامعه‌ای، ویژگی‌های انحصاری همان جامعه را منعكس می‌كنند. هابرماس (۱۳۸۱: ۲۲۴) معتقد است كه افراد نمی‌توانند از زیست‌جهانی كه با آن اجتماعی شده‌اند، خارج شده و خارج از آن فكر كنند؛ زیرا زیست‌جهان، حدود افق عمل و آگاهی اجتماعی را تعیین می‌كند. از سوی دیگر كه مدرن یا سنتی بودن جامعه را تعیین می‌كند، ویژگی‌های زیست‌جهان آن جامعه است. تفاوت جامعه مدرن با جامعه سنتی، در این واقعیت نهفته است كه عنصر نقد و ارزیابی انتقادی در جامعه مدرن، امری فارگیر است و موجب تحول زیست‌جهان سنتی به مدرن می‌شود. هم‌چنین، باید اضافه كرد كه عاملان اولیه این تحول تاریخی، روشن‌فكران بوده‌اند كه با ارزیابی انتقادی عناصر زیست‌جهان سنتی، امكان مباحثه را براساس تشخیص عقلانی افراد فراهم آورد. در واقع روشن‌فكران با ایجاد هسته‌های اولیه مباحثه، موجب تحول جامعه از سنت به مدرن می‌شوند (عبداللهیان و اجاق، ۱۳۸۵؛ عبداللهیان ۱۳۸۱). در این‌جا لازم است توضیح داده شود كه منظور ما از مفهوم روشن‌فكر، همان است كه در پارادایم نظری هابرماس مشخص شده است.

هابرماس تغییر وضع جامعه را وظیفه عالمان علوم اجتماعی و روشن‌فكران می‌داند و برای رفع هر گونه سوء تفاهم درباره نقشی كه برای روشن‌فكران در نظر گرفته است، دو نكته اساسی را متذكر می‌شود:

الف) نخست این‌كه تعهد فرهیختگان و روشن‌فكران جامعه به تلاش در حوزه عمومی و در جهت تاثیرگذاری در فرایند دگرگونی‌های اجتماعی و سیاسی، نباید الزاماً منجر به درهم آمیختگی فعالیت‌های علمی و فرهنگی یا كوشش‌های اجتماعی و كنش‌های سیاسی آن‌ها در جامعه شود. استقلال دانش و هنر در مقابل سیاست می‌تواند و باید حفظ شود.

ب) دومین نكته مربوط است به نقشی كه روشن‌فكران بر عهده می‌گیرند. در این مورد نیز تاثیرگذاری سیاسی بر افكار عمومی را نباید با پیوستگی به تشكیلات خاص یا مشاركت در دستگاه حكومتی و مبارزه برای كسب قدرت سیاسی یكی پنداشت (سروش، ۱۳۷۷: ۲۸).

این مقاله، ضمن مطالعه جریان‌های روشن‌فكری در ایران و به منظور دستیابی به ویژگی و جنس گفتمان‌های روشن‌فكری، درصدد است تا به مطالعه‌ عقلانیت ارتباطی در گفتمان‌های روشن‌فكری و كاركرد آن‌ها در فرایند مدرنیته ایرانی بپردازد. البته، ما با كاربرد رویكرد ارتباطاتی (و نه جامعه‌شناختی)، وجه تمایز جامعه مدرن از سنتی را در حضور و یا عدم حضور حوزه عمومی توسعه‌یافته، می‌بینیم. به خصوص آن‌كه، هابرماس (۱۹۹۶: ۳۱- ۴۲) با مطالعه سیر تاریخی شكل‌گیری حوزه عمومی، عقلانیت ارتباطی را وجه بارز توسعه‌یافتگی حوزه عمومی معرفی می‌كند و آن را مشخصه جامعه مدرن می‌داند. برای فراهم كردن پاسخ‌های مناسب به دو پرسش بالا، جریان روشن‌فكری را در ایران با ملزومات نظری هابرماس بررسی كرده و با مطالعه گفتمان‌های روشن‌فكران ایرانی، تیپولوژی جدیدی از آن‌ها ارائه می‌دهیم. در پایان نشان می‌دهیم كه كدام گروه از روشن‌فكران، گفتمان مناسب‌تری را برای تحول از سنت به مدرنیته تولید كرده است.

● مطالعه جریان روشن‌فكری در ایران به عنوان یكی از ملزومات شكل‌گیری حوزه عمومی

از نظر ما و براساس نتایج مطالعه‌ی اسنادی تاریخی تحولات اجتماعی ایران، شش نسل روشن‌فكری را می‌توان در جریان تاریخ دویست‌ساله‌ی ایران از یكدیگر متمایز كرد؛ به طوری كه هر نسل روشن‌فكری با مختصات و ویژگی‌هایی كه اشاره می‌كنیم، از نسل دیگر جدا می‌شود. در خلال این بحث، معنای مورد نظر ما از رابطه‌ی ساختاری میان جریان‌های روشن‌فكری و توسعه عقلانیت ارتباطی در فرایند مدرنیته ایرانی نیز روشن‌تر خواهد شد. نكته قابل ذكر آن‌كه منظور ما از مدرنیته، همان توسعه‌یافتگی حوزه عمومی مورد نظر هابرماس است. از این رو، روشن‌فكران با كاركرد انتقادی خود به عنوان منشاء شكل‌گیری هسته‌های بحث و گفت‌وگو، یكی از ملزومات ایجاد حوزه‌ی عمومی در نظر گرفته شده‌اند. در این مطالعه، منظور از روشن‌فكر ایرانی، فردی است كه در نهادهای نوین آموزشی تعلیم دیده و دارای تحصیلات نوین است؛ به واسطه نقد و زیر سؤال بردن افكار سنتی و قدرت حكومت و هم‌چنین روشن كردن منشاء قدرت حكومت، به تنویر افكار می‌پردازد؛ نوگرا و منتقد اوضاع اجتماعی است؛ به طبقاتی توجه دارد كه در نظر او رنج كشیده محسوب شده و به عبارت دیگر از توده مردمند؛ و سرانجام آن‌كه گفتمان خود را به طور مستدل به مردم ارائه می‌كند.

براساس این مختصات، جریان روشن‌فكری مورد نظر از ۱۱۸۲ ه.ش، یعنی زمانی آغاز می‌شود كه عباس میرزا دو نفر ایرانی را برای تحصیلات عالیه به انگلستان فرستاد. بنابراین، منطقی است كه برای فراهم كردن پاسخ به پرسش‌های این مقاله، به تحلیل روشن‌فكران در تاریخ ایران بپردازیم. از این رو، سنخ‌شناسی شش‌گانه زیر را ارائه می‌دهیم.

نویسنده: حمید عبداللهیان

منابع:

۱- آدمیت، فریدون (۱۳۴۰)؛ فكر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، تهران: چاپ تابان.

۲- آزاد ارمكی، تقی (۱۳۸۰)؛ مدرنیته ایرانی، روشن‌فكران و پاردایم فكری عقب‌ماندگی در ایران، تهران: دفتر مطالعاتی – انتشاراتی اجتماع.

۳- باقری‌زاده، علی (۱۳۸۳)؛ سیر تحول روشن‌فكری در دوره پهلوی اول، تهران: انتشارات ودیعت.

۴- بروجردی، مهرزاد (۱۳۷۷)؛ روشن‌فكران ایرانی و غرب، جمشید شیرازی، تهران، فرزان روز.

۵- بزرگی، سیدمهدی (۱۳۷۹)؛ «جریان روشن‌فكری در ایران»، كیهان فرهنگی، سال ۱۷، شماره ۶۹، آبان ماه.

۶- بهار، محمدتقی (۱۳۲۳)؛ تاریخ مختصر احزلب سیاسی ایران، تهران: امیركبیر.

۷- بهنود، مسعود (۱۳۸۱)؛ از سیدضیاء تا بختیار، تهران: سازمان انتشارات جاویدان.

۸- جامی، ن (۱۳۸۶)؛ گذشته چراغ راه آینده، تهران: جاویدان.

۹- دبیرمقدم، محمد (۱۳۸۳)؛ تحلیل انتقادی گفتمان، یادداشت‌های كلاسی رشته علوم ارتباطات اجتماعی، دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.

۱۰- ذاكرحسین، عبدالرحیم (۱۳۶۸)؛ مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطیت، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ.

۱۱- سروش، عبدالكریم (۱۳۷۷)؛ رازدانی و روشن‌فكری و دین‌داری، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.

۱۲- شیخ فرشی، فرهاد (۱۳۸۱)؛ روشن‌فكری دینی و انقلاب اسلامی، تهران: انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامی.

۱۳- عبداللهیان، حمید و زهرا اجاق (۱۳۸۵)؛ بومی كردن نظریه كنش ارتباطی برای تحلیل فرآیند توسعه و مدرنیته در ایران؛ نشریه الكترونیكی Global Media Journal, Persian Edition. دانشگاه تهران، قابل دسترسی در سایت dcsfs. ut . ac . ir

۱۴- عبداللهیان، حمید (۱۳۸۱)؛ عقلانیت و استدلال؛ «گفت‌وگو در میان نسل‌های جدید، فصل‌نامه مطالعات ملی، سال سوم، شماره ۱۲، صص ۹- ۲۶.

۱۵- قیصری، علی (۱۳۸۳)؛ روشن‌فكران ایرانی در قرن بیستم، محمد دهقان، تهران: هرمس.

۱۶- لارین، خورخه (۱۳۸۰)؛ مفهوم ایدئولوژی، فریبرز مجیدی، تهران: وزارت امورخارجه، مركز چاپ و انتشارات.

۱۷- مصباحی‌پور ایرانیان، جمشید (۱۳۵۸)؛ واقعیت اجتماعی و جهان داستان، تهران، انتشارات امیركبیر.

۱۸- میرسپاسی، علی (۱۳۸۱)؛ دموكراسی یا حقیقت: رساله‌ای جامعه‌شناختی در باب روشن‌فكری ایرانی، تهران: طرح نو.

۱۹- هابرماس، یورگن (۱۳۸۴)؛ نظریه كنش ارتباطی، كمال پولادی، تهران: روزنامه ایران، مؤسسه انتشارات.

۲۰- - - - - - - - - (۱۳۸۱)؛ بحران مشروعیت، تئوری دولت سرمایه‌داری مدرن، ترجمه جهانگیر معینی علمداری، تهران: انتشارات گام نو.

۲۱- Alinejad, Mahmoud (۲۰۰۲): Coming To Terms with Modernity: Iranian intellectuals and the Emerging Public Sphere, Islam and Christian, Muslim Relations, Vol.۱۳. No.l. Carfax Publishing.

۲۲- Habermas, Jurgen (۱۹۹۶): The Structural Transformation of the Public Sphere, translated by Thomas Burger, Fredridk Lawrende, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts.

۲۳- Khosrokhavar, Farhad (۲۰۰۴): The New Intellectuals in Iran, Social Compass, Vol. ۵۱.

۲۴- Mahdavi, Mojtaba (۲۰۰۴): Islamic Forces of the Iranian Revolution: A Critique oF Cultural Essentialism, Iran Analysis Quarterly, Volume ۲ no.۲ – (September – November) ۲۰۰۴, A Publication of the Iranian Studies Group at MIT.

پاورقی‌ها

حمید عبداللهیان : دانشیار گروه ارتباطات دانشكده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

سیده زهرا اجاق: كارشناس ارشد علوم ارتباطات اجتماعی از دانشگاه تهران

۱- Modernization

۱- Public civil religion

تماس با نویسنده:

حمید عبداللهیان

E- mail: habdolah @ ut.ac.ir

سیده زهرا اجاق

E- mail: Khatcrehbehrangi @ yahoo.com