دانشجوی سیاسی

حاكمیت قانون در تمامی اركان نظام و سطوح مختلف جامعه , از اهداف و آرمان های مهم دانشجوی سیاسی است بر این اساس , یكی دیگر از ویژگی های دانشجوی سیاسی , آگاه بودن از چارچوب های قانونی و حقوقی فعالیت های سیاسی و رعایت این ضوابط در كلیه فعالیت های خویش است

مشاركت سیاسی از مهم ترین و اساسی ترین مطالبات دانشجویی كشور است و نظام اسلامی نیز همواره بر ضرورت فعالیت سیاسی دانشجویان و مشاركت فعال و مثبت آنان در مباحث سیاسی تأكید دارد . بر این اساس " تبیین دقیق سیاسی بودن دانشجو ، ضرورت و ویژگی ها و حدود آن در نظام اسلامی " موضوع اصلی نوشته حاضر است كه در این زمینه تلاش می شود ، از مباحثی پیرامون چیستی مشاركت سیاسی و عوامل و سطوح مختلف آن ، زندگی سیاسی دانشجویان و عوامل و زمینه های مؤثر بر آن ، كاركردها و نقش دانشگاه و دانشجو ، آموزه های اسلامی پیرامون ضرورت و چگونگی مشاركت سیاسی و ... استفاده شود.

۱) تبیین سیاسی بودن دانشجو

دانشجوی سیاسی مطلوب در نظام اسلامی ، به كسی گفته می شود كه در دانشگاه ، به درجه بالایی از بینش و درك سیاسی رسیده ، در قبال سرنوشت خود ، جامعه و مسائل سیاسی حساسیت لازم را نشان دهد . سیاسی بودن دانشجو بدین معناست كه یك دانشجوی متعهد ، تنها نباید در محور مسائل فردی و شخصی خود متمركز باشد و از رویدادهای جامعه و جهان غافل گردیده ، نسبت به آن بی تفاوت باشد ، بلكه باید با اصول و مبانی منطقی و معقول ، به تحلیل حوادث و رویدادهای جهانی و داخلی بپردازد و موضع مناسب و قاطع اتخاذ كرده و حساسیت لازم را دارا باشد . آن گونه كه حضرت امام (ره) ، همواره از دانشجویان و دانشگاهیان انتظار داشتند كه همچون ناظری بصیر و آگاه ، هوشمندانه و متعهدانه ، عملكردها و تصمیم گیری ها را مدنظر گیرند و با نقادی دلسوزانه ، خطا و لغزش احتمالی را گوشزد كنند و همچون مشاوران و كارشناسانی امین ، مساعدت خویش را از دست اندركاران و مجریان امور دریغ نكنند .

همچنین در رخدادها و مراحل حساس و تعیین كننده ای چون انتخابات ، همراه با دیگر بازوان فكری جامعه ، با ارائه ملاك ها و معیارهای صحیح ، مردم را برای مشاركت و حضور مؤثر در سرنوشت خویش مدد رسانند و در جهت گیری ها و خلق بسترهای اجتماعی – فرهنگی ، تسهیل كننده راه تحكیم مقاومت ملی و انقلابی در برابر جهان خواران ، امت اسلام را حامی و هادی باشند و به مدد قدرت فنی و دانش خویش ، در تشخیص و افشای ترفندهای دشمنان ، لحظه ای درنگ به خود راه ندهند . مقام معظم رهبری نیز تصریح می كنند كه " مسئولیت بزرگ دانشجویان بسیجی ، تحلیل درست ، بررسی كارشناسانه و ریشه یابی مسائل اساسی كشور و جهان اسلام و حضور هوشیارانه ، با نشاط و فعال در صحنه است " .

▪ مشاركت سیاسی

مهم ترین و اساسی ترین خواست دانشجوی سیاسی ، " مشاركت سیاسی " است ؛ مشاركت سیاسی (Political Participation) ، در اصطلاح سیاسی ، به معنای تلاش شهروندان ، برای انتخاب رهبران خویش ، شركت مؤثر در فعالیت ها و امور اجتماعی و سیاسی و تأثیر گذاشتن بر صورت بندی و هدایت سیاست دولت است .

در واقع مشاركت سیاسی ، مجموعه ای از فعالیت ها و اعمالی است كه شهروندان به وسیله آن ، در جست و جوی نفوذ یا حمایت از حكومت و سیاست خاصی هستند .

افراد یك جامعه به سه گونه مختلف ، با نظام سیاسی رابطه دارند :

۱) بعضی تنها به سابقه حمایت و حفاظت از دولت عمل كرده رفتار خود را بر اساس نیازها و تقاضاهای حكومت تنظیم می كنند و در واقع مشاركت حمایتی (Support Participation ) دارند.

۲) برخی در تلاش برای اصلاح با تغییر نظام ، یا حداقل تصمیم و جهت نظام حكومتی هستند .

۳) برخی دیگر نیز ، بر خلاف دو گروه فوق ، مواضع انفعالی (Passive ) یا بی طرفانه دارند . بعضی نویسندگان ، سه نوع رفتار سیاسی یاد شده را به دو دسته عام مشاركت فعال و مشاركت انفعالی تقسیم كرده اند .

▪ سطوح مشاركت سیاسی

مشاركت سیاسی شهروندان ، مفهومی سلسله مراتبی است ؛ از سطوح متعددی تشكیل شده و تعیین كننده میزان شدت و ضعف مشاركت سیاسی افراد است . در یك جمع بندی ، مهم ترین این سطوح عبارت است از :

۱) رأی دادن و شركت در گزینش و انتخاب مسئولان سیاسی و اجتماعی.

۲) آزادی بیان و شركت در تشكل های فعال سیاسی و نقد و ارزیابی عملكرد نهادها ، مسئولان و ساختار حكومتی .

۳) نامزد شدن برای پست ها و كرسی های سیاسی و فعالیت آزاد انتخاباتی .

۴) دخالت و مشاركت در تغییرات و اصلاحات درون ساختاری

۵) اقدام و عمل برای تغییرات بنیادین نهادها و ساختارهای نظام حكومتی.

از آنجا كه میزان تحقق سطح پنجم مشاركت سیاسی در مقایسه با سطوح دیگر ، بسیار اندك است و معمولا مشاركت سیاسی ، دخالت ها ، فعالیت ها و مشاركت های درون ساختار و نظام سیاسی است ؛ از این رو واژه " مشاركت سیاسی " غالبا در یكی از چهار سطح نخست مشاركت به كار می رود .

▪ عوامل مشاركت سیاسی

عوامل متفاوتی در میزان مشاركت سیاسی افراد و جوامع مختلف تأثیرگذار هستند . بر اساس مدارك و شواهد فراوان ، مشاركت سیاسی در تمام سطوح ، بر طبق پایگاه اجتماعی – اقتصادی ، تحصیلات ، شغل ، جنسیت ، سن ، مذهب ، قومیت ، ناحیه و محل سكونت ، شخصیت و محیط سیاسی یا زمینه ای كه در آن مشاركت صورت می گیرد ، تفاوت دارد . این عوامل معمولا در محورهایی نظیر وضعیت اقتصادی ، سیستم و فرهنگ سیاسی و آداب و رسوم و باورهای دینی و مذهبی جمع بندی می گردد .

▪ دانشجویان و سیاست

بررسی رابطه دانشجویان با سیاست و شناسایی عوامل و زمینه های مؤثر بر آن ، از ابعاد مختلف قابل تحلیل و ارزیابی است ؛ از دیدگاه ماركوزه ، هابرماس ، فوكو ، دانشجویان دارای سه ویژگی و خصیصه اصلی اند كه می توانند پتانسیل و ظرفیت جنبش های اجتماعی

جدید باشند :

۱) خصیصه سنتی ؛ دانشجویان جوان هستند و جوانی برای خود ویژگی هایی دارد . عمده ترین ویژگی جوانی این است كه سن هیجان ها و انرژی های متراكم است كه می خواهند ، این انرژی متراكم و هیجان انباشته را در جایی تخلیه كنند ؛ از این رو سن دانشجویی سن مقتضی تحرك و حركت های انقلابی است .

۲) ویژگی معرفتی ؛ چون دانشجو با معرفت ها و اطلاعات تازه سر و كار دارد و از لحاظ روشی نیز متد انتقادی و تحلیلی را دنبال

می كند ، به وضع موجود رضایت نمی دهد و با آن درگیر است . پرسش گر و انتقادگر است و این ویژگی موجب می شود كه دانشجو به عنوان محور اصلی تحركات اجتماعی شناخته شود .

۳) دانشجو محافظه كار نیست ؛ كسانی چون ماركوزه و دیگران

می گفتند كه طبقات اجتماعی ، به علت وابستگی به كار ، شغل و درآمد ، محافظه كاراند ، اما دانشجو چون كار و اشتغال ندارد ، محافظه كار نیست ؛ آرمان خواه است و در راه آرمانش هزینه

می كند و به هزینه كردن ، راحت رو می آورد .

از نظر اقتصادی و اجتماعی ، دانشجویان در جوامع معاصر ، گروه های حاشیه نشینی هستند كه در طی دوران دانشجویی ، جایگاهی در درون شیوه تولید و متن روابط اقتصادی جامعه ندارند و به عنوان نیروی كار فوق العاده آینده ، از منابع بخش عمومی یا بخش خصوصی ارتزاق می كنند .

از منظر اجتماعی ویژگی های زندگی دانشجویی عبارت است از : دورافتادگی از خانواده ، احساس گسیختگی و آزادی در انتخاب راه زندگی ، زندگی دسته جمعی در خوابگاه ها ، زندگی نامطلوب جنسی و تراكم انرژی جنسی – حیاتی ، دورافتادگی از متن واقعی زندگی اجتماعی .

چنین شرایطی در كنار بهره مندی از سن جوانی همراه با شور ، هیجان و تحرك ، وارد شدن در جرگه روشنفكری به دلیل آغاز به تحصیلات عالی و آشنایی نزدیك و نسبتا نظام مند با مسائل اجتماعی و سیاسی ، بهره مند بودن از فرصت تحلیل های دسته جمعی خوابگاهی پیرامون شرایط اجتماعی و سیاسی داخلی و جهانی و ... ، جنبش های دانشجویی را در وضعیتی قرار می دهد كه اغلب خصلتی آرمانگرایانه می یابند .

اساسا نوع زیست دانشجویی به گونه ای است كه زمینه ای مساعد برای پیدایش جنبش های اجتماعی ضد سنتی ، عدالت خواهانه و آرمانگرایانه پدید می آورد . در حقیقت تجمع بخشی از نیروهای آگاه جامعه كه از سطح تحصیلی نسبتا بالا و روحیه كنكاش و بررسی علمی برخوردارند ، وضعیت سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و روند مناسبات اجتماعی را در معرض نقادی دانشجو و دانشگاه قرارمی دهد. ذهن نقاد و حساس دانشجو ، وی را به تفكر و تأمل نسبت به مشكلات جامعه می كشاند ؛ به این معنی كه میزان مشكلات موجود در جامعه ، بر میزان شدت یا كاهش انتقادها ، اعتراض ها و فعالیت سیاسی دانشجویان تأثیر دارد. هر چه مشكلات اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی بیشتر باشد ، میزان اعتراض ها و انتقادهای دانشجویان نیز بیشتر و رادیكال تر خواهد بود و به عكس ، چنانچه میزان مشكلات بزرگ در جامعه كمتر باشد ، جنبش های دانشجویی نیز اصلاحات و انتقادهای محدودتری خواهند داشت .

از منظر فرهنگی و سیاسی نیز در جوامعی كه نظام ارزشی ، اجتماعی و سیاسی آنان ، آمیختگی تنگاتنگی با دین و آموزه های دینی داشته باشد ، و دخالت در سیاست را از وظایف فردی و اجتماعی بداند و نظام حاكم نیز بر مشاركت و حساسیت دانشجویان در امور سیاسی تأكید داشته ، زمینه های مناسب را فراهم آورد ، دانشجویان انگیزه بیشتر و جدی تری در قبال تحولات سیاسی داشته ، بر ارتقای كمی و كیفی مشاركت سیاسی آنان به شدت تأثیرگذار است .

۲) ضرورت سیاسی بودن دانشجو

در مورد سیاسی بودن دانشجو و اینكه آیا لازم است ، دانشجو علاوه بر فعالیت های علمی و پژوهشی خویش ، مشاركت سیاسی داشته باشد ؛ سه تفكر وجود دارد:

۱) عده ای مخالف سیاسی بودن دانشجو و هر گونه فعالیت سیاسی او هستند و به فرموده مقام معظم رهبری ، " در محیط دانشگاه ، بعضی ها حوصله حركت ندارند ؛ می گویند بگذار كارها را بكنیم ، درسمان را بخوانیم ، زودتر این ورق پاره را بگیریم و مثلا دنبال كاری برویم ... اینها مشمول ... بیداری ، خیزش و حركتی كه عنوان دانشجویی دارد ، نیستند .

۲) برخی دانشجوی سیاسی پیرو و كاملا فاقد درك و بینش سیاسی می خواهند تا به عنوان ابزاری ، افكار آنها را در سطح دانشگاه تبیلغ كند و به اصطلاح به عنوان " توپخانه و مهمات سیاسی " عمل كند . ترویج كنندگان چنین تفكری ، عموما جریان های سیاسی ، احزاب و باندهایی هستند كه تنها در پی كسب قدرت ، به هر وسیله بوده ، با استفاده از جایگاه مهم دانشگاه و موقعیت حساس دانشجویان ، اهداف نامشروع و غیرقانونی خود را حتی با نادیده گرفتن امنیت و منافع ملی ، در جهت تضعیف نظام اسلامی و مردمی كشورمان تعقیب می كنند .

۳) دسته سوم با رویكردی واقع بینانه ، به جایگاه دانشگاه و دانشجو و نقش مهم آن در ساختارهای اساسی كشور ، بر ارتقای سطح بینش و تحلیل سیاسی دانشجویان ، حفظ استقلال و مشاركت سیاسی مناسب با نقش و كاركردهای دانشجویی ، تأكید و اهتمام دارند.

▪ مهم ترین دلایل

در یك جمع بندی ، مهم ترین دلایل ضرورت سیاسی بودن و لزوم مشاركت سیاسی دانشجو عبارت است از :

۱) آموزه های اسلامی

در نگاه دینی و با مراجعه به نصوص و مبانی اسلامی ، مشاركت سیاسی و حساسیت به امور جامعه ، به عنوان یك حق ، وظیفه و تكلیف همگانی ، مورد اهتمام آموزه های دینی مبین اسلام است كه درآموزه های متعددی نظیر مقام خلیفهٔ الهی انسان ، بیعت با حاكم ، امر به معروف و نهی از منكر ، عنصر مشورت ، پاسخ گویی والیان و حاكمان به مردم و نظارت بر قدرت سیاسی و ... ، تبیین گردیده است .

بر اساس جهان بینی اسلامی و آیه شریفه " انی جاعل فی الارض خلیفه " ؛ انسان ، جانشین خدا در زمین و موجودی آزاد و خودمختار است و این آزادی و اختیار ، آن گاه كه با آگاهی و قدرت قرین گردد ، مسئولیت را به بار می آورد . از این منظر انسان در برابر خدا ، خود ، انسان های دیگر و طبیعت مسئول است . شهید صدر در تفسیر آیه فوق می نویسد : خلافت انسان در قرآن ، در حقیقت شالوده حكومت انسان بر هستی است و حكومت میان مردم ، همه از ریشه همان خلافت سرچشمه می گیرد : " حق حاكمیت ملی " نیز به عنوان خلیفهٔ الله بودن انسان ها می تواند مشروع و قانونی باشد .

این مسئولیت از سویی موجب می شود كه انسان در قبال سرنوشت ، كمال و سعادت خویش احساس وظیفه كند و از سویی دیگر ، چون به تعامل و تأثیر و تأثر خود با اجتماع واقف است ، خود را نسبت به اجتماع مسئول بداند . پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید : " الا كلكم راع و كلكم مسئول عن رعیته " ؛ شما همه ناظر و راهبر و نسبت به یكدیگر مسئول هستید . علامه محمدتقی جعفری ، آموزه دینی شورا و مشورت را نشانه جایگاه خاص مردم در تعیین سرنوشت شان می داند. برخی مفسران نیز ، نقش اراده و اختیار انسان را در تعیین سرنوشت سیاسی خویش فراتر از بحث شورا ، به كلیه مباحث اجتماعی قرآن و فقه سیاسی تسری می دهند .

از سوی دیگر ، مشروعیت حكومت دینی امری الهی بوده ، به قبول و نفی مردم بستگی ندارد ؛ اما در عین حال ، مقبولیت حكومت كه از رهگذر رضایت عمومی و مشاركت همگانی در قالب بیعت مردم با رهبر جامعه محقق می شود ، همواره مورد اهتمام پیشوایان دینی بوده و در فقه سیاسی اسلام مورد توجه و بحث قرار گرفته است . چنان كه حضرت علی (ع) هنگام بیعت مردم با وی ، حق حاكمیت و تعیین حاكم را از حقوق اختصاصی و مسلم مردم عنوان كرده و می فرماید :

" ای مردم ! تعیین حاكم جزء حقوق شماست و كسی نمی تواند بر مسند حكومت بنشیند ، مگر آنكه شما او را انتخاب كنید . من به عنوان حاكم ، تنها امین و كلیددار شما هستم " . حضرت امام (ره) نیز تصریح می كند : " از حقوق اولیه هر ملتی است كه باید سرنوشت و تعیین شكل و نوع حكومت خود را در دست داشته باشد " .

بالاخره اینكه از مهم ترین حقوق دولت بر مردم و از وظایف سیاسی افراد در جامعه ، مسئولیت نظارت و نصیحت زمامداران و حكومت اسلامی است .

پژوهشگر: علی رضا محمدی

---