داروهای خوراکی ضددیابت

داروهای خوراکی ضددیابت عمدتا برای درمان دیابت نوع۲ مورد استفاده قرارمی گیرند

داروهای خوراکی ضددیابت عمدتا برای درمان دیابت نوع۲ مورد استفاده قرارمی‌گیرند. اولین درمان دیابت نوع۲، اصلاح شیوه زندگی است زیرا این بیماری،‌ چندژنی و چندعاملی است (مولتی‌فاکتوریال و پلی‌ژنتیک) و سبک زندگی روزمره،‌ یعنی رفتار غذاخوردن، چاقی، عدم تحرک جسمانی، تجددگرایی (مدرنیزیشن)، غرب‌گرایی (وسترنیزیشن)، استرس‌ها و...، در تکوین و شعله‌ور شدن آن،‌ نقش مهمی دارند...

اگر تعدیل شیوه زندگی، مقدور یا موثر نباشد (کاری است سخت؛ گفتن آن ساده اما عمل کردن به آن مشکل است، ترک عادت کار ساده‌ای نیست)، باید از داروهای خوراکی ضددیابت کمک گرفت و اگر این داروها هم نتوانند قندخون را کنترل کنند یا دیابت با عوارض همراه شود، باید انسولین مصرف کرد.

قرص‌های ضددیابت، بدون استثنا، آثار جانبی و عوارض دارند. قرص‌های ضددیابت که در حال حاضر مصرف می‌شوند، عبارتند از:

۱) سولفونیل اوره‌های نسل قدیم و نسل جدید: این گروه دارویی، قدیمی‌ترین داروهای ضددیابت محسوب می‌شوند. اولین سولفونیل اوره‌، «تولازاماید» بود. (سال ۱۹۵۰). بعد از آن «تولپوتاماید»، «کلرپروپاماید» و «استوهگزاماید» به‌تدریج وارد بازار شدند.

«کلرپروپاماید» ۳ تا ۴ دهه پیش جزو پرمصرف‌ترین داروهای ضددیابت بود. این داروها امروزه از رده خارج شده?اند (مگر در موارد استثنایی و خاص یا عادت بیمار به آنها).

۲) سولفونیل اوره‌های نسل جدید (نسل دوم): «گلی‌بوراید»، «گلی‌پی‌زاید»، «گلی‌می‌پراید»، «گلی‌بن‌کلاماید» که با اسامی ژنریک و تجاری مختلف در بازار ایران وجود دارند و یا ساخت داخل هستند یا وارداتی. پرمصرف‌ترین سولفونیل اوره‌های نسل دوم، «گلی‌بن‌کلاماید» است.

این دارو، تولید انسولین از پانکراس را افزایش می‌دهد، نیمه عمرش، حدود ۱۰ ساعت و جذبش نسبتا سریع است. آن را باید قبل از غذا مصرف کرد. ۲ عارضه اصلی دارو، افت قندخون (هیپوگلیسمی) و اضافه‌وزن است و بعد از چند سال مصرف، دیگر سلول‌های بتا به آن جواب نمی‌‌دهند و بی‌اثر خواهد شد.

گلی‌بن‌کلامید برای افراد چاق مناسب‌ نیست. اخیرا «گلی‌بن‌کلامید» به صورت ترکیب با «متفورمین» وارد بازار ایران شده است و متاسفانه این دارو در بسیاری از موارد، به جای متفورمین تجویز می‌شود.

۳) بی‌گوانیدها: مانند «متفورمین»، این دارو اولین انتخاب برای درمان دیابت نوع۲، به‌خصوص در بیماران چاق است. این دارو بین قرص‌های خوراکی ضددیابت، بیشترین سابقه را دارد و در ایران نیز دارای رکورد خوب و سابقه‌ای دیرینه‌ای است.

متفورمین چهل و چند سال پیش، در بازار ایران موجود بود اما بعد از چند سال، ورود آن متوقف شد و بعد از سال ۱۹۹۵ دوباره عرضه آن در کشورمان از سر گرفته ‌شد. این دارو، افت قند نمی‌دهد و چاق نمی‌کند، برعکس کمی لاغر هم می‌کند بنابراین برای بیماران چاق دیابتی، مناسب است.

متفورمین، باعث کاهش تولید گلوکز در کبد، کاهش مقاومت به انسولین و افزایش برداشت و سوخت گلوکز در بافت‌ها می‌شود. این دارو ممکن است علاوه بر گلوکز، تری‌‌گلیسیرید و چربی بد (LDL) را نیز پایین بیاورد. تهوع، استفراغ، اسهال و سوءهاضمه از عوارض متداول و اسیدوزلاکتیک از عوارض مهلک ولی نادر آن محسوب می‌شوند. دارو باید همراه آخرین لقمه غذا یا بعد از غذا مصرف شود (نه قبل از غذا).

۴) «مگلی‌تینایدها»: این داروها آزاد شدن انسولین از پانکراس را افزایش می‌دهند و زمانی تاثیر?گذارند که قبل از غذا مصرف شوند. اگر قرار نیست یک وعده غذا خورده شود، دارو نیز نباید مصرف شود.

معروف‌ترین فرآورده از این گروه دارویی همان «رپاگلی‌ناید» است که با چند برند معروف در بازار ایران وجود دارد. اگر این دارو همراه «گلی‌بن‌کلاماید» مصرف شود، خطر افت قندخون، ۲ برابر خواهدشد. رپاگلی‌ناید به‌صورت قرص‌های ۵/۰، ۱ و ۲ میلی‌گرم تهیه شده است و باید ۳۰-۱۵ دقیقه قبل از غذا مصرف شود. این دارو سریع‌تر از سولفونیل اوره اثر می‌کند و جذب آن نیز سریع‌تر است بنابراین برای بیمارانی که قندخون بعد از غذایشان بالاست، تجویز می‌شود. به علاوه، نسبت به «گلی‌بوراید»، کمتر افت قند و افزایش وزن می‌دهد. بین مصرف دارو و صرف غذا، نباید بیش از ۳۰ دقیقه فاصله باشد (ترجیحا ۱۵ دقیقه). «ناته‌گلی‌ناید» از گروه فنیل آلانین‌هاست و ارتباطی با «سولفونیل اوره» یا «مگلی‌تیناید» ندارد. طول اثر آن فقط ۲ ساعت است و سریع‌تر از ۲ داروی دیگر اثر می‌کند بنابراین داروی انتخابی برای کنترل قند بعد از غذاست و تقریبا هیچ منع مصرفی ندارد. این دارو از طریق آزاد شدن انسولین از پانکراس اثر می‌کند (مانند رپاگلی‌ناید).

۵) تیازولیدنیدایون‌ها (TZD): معروف به گلی‌تازون‌ها، حساسیت عضلات و بافت چربی را نسبت به اثر انسولین بالا می‌برند. چربی خوب (HDL) را اندکی افزایش دهند ولی به همان نسبت ممکن است چربی بد (LDL) را نیز بالا می‌برند. اضافه‌وزن و ادم (خیز) از عوارض شناخته‌شده این داروهاست. نارسایی قلب و حتی حمله قلبی و ضایعات کبدی شدید نیز با این داروها گزارش شده است.

۲ فرآورده با نام ژنریک «پیوگلیتازون» و «روزی‌گلیتازون»، معروف‌ترند. سازمان غذا و داروی آمریکا چند سال پیش «تروگلیتازون» را از بازار دارویی حذف کرد (به علت مرگ ناشی از ضایعات کبدی) اما این داروها در مواردی مفیدند مصرف TZD، می‌تواند در موارد انتخاب شده، قند و تری‌گلیسیرید را کاهش و HDL را افزایش دهد.

کنترل منظم آزمون‌های کبدی (به‌ویژه ALT) و قلب، در زمان مصرف این داروها الزامی است. دارو معمولا همراه یا بدون غذا مصرف می‌شود. شکستگی‌های استخوانی نیز جزو عوارض این دارو ذکر شده است. «گلیتازون‌ها» از «سولفونیل اوره» گران‌ترند.

دکتر منوچهر جزایری

فوق‌تخصص غدد و متابولیسم

استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران