کاش هرگز خواب زمین آشفته نشود

بررسی مقایسه ای زمین لرزه های اخیر ایران

اولین رخداد مهم در سال جدید زلزله ۲۰ فروردین شهر «شُنبه» از توابع «خورموج» استان بوشهر بود که دارای بزرگای گشتاوری ۳/۶، عمق کانونی ۱۲ کیلومتر و سازوکار فشاری بوده و ۳۷ کشته، ۹۵۰ مصدوم و ۳۱۰۰ خانه کاملا تخریب‌شده برجای گذاشت. تنها یک هفته پس از زلزله بوشهر در ۲۷ فروردین در شهرستان سراوان استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی مرز بین ایران و پاکستان زلزله‌ای با بزرگای گشتاوری ۷/۷ و عمق ۶۳کیلومتری رخ داد و از آنجایی که نسبت به زلزله بوشهر عمیق‌تر و بزرگ‌تر بوده، از نظر انرژی آزادشده و بزرگا، قدرتی ۵۰ برابر زلزله بوشهر را داشته است. این زلزله که پس از ۵۶ سال (زلزله ۱۱ تیر ۱۳۳۶ سنگچال مازندران) بزرگ‌ترین زلزله با بزرگای بیش از ۵/۷ در کشور بود، یک کشته و ۱۲ مجروح در ایران و ۴۰ کشته در پاکستان به همراه داشت. در حالی‌که وقوع چنین زلزله بزرگی، هنوز اذهان جامعه را درگیر خود کرده بود، وقوع سه زلزله دیگر در ۲۹ فروردین در «تسوج» آذربایجان شرقی با بزرگای ۸/۴، ۳۱ فرروردین در اصفهان با بزرگای ۱/۴ و ۳۱ فرروردین در اهل فارس با بزرگای ۵ موجب نگرانی بیش از پیش مردم شد. اما باید گفت که از نظر دانش زلزله‌شناسی فلات ایران در کمربند لرزه‌خیز آلپ-هیمالیا قرار دارد و به لحاظ تکتونیکی تحت فشارهای وارده در اثر حرکت ورقه‌ عربستان از غرب و جنوب‌غرب، ورقه توران از شمال شرق و ورقه هند در جنوب شرق است، بنابراین وقوع چنین زلزله‌های متعدد و فراوانی در گستره فلات ایران دور از انتظار نیست.

در میان زلزله‌های متعدد ایران، زلزله «سراوان» یک پدیده خاص و ویژه تلقی می‌شود؛ چراکه اکثر زلزله‌های ایران از نظر تکتونیکی و مکانیزم وقوع، عموما از نوع ساز‌و‌کار فشاری و با عمق کم ۲۰ تا ۲۵ کیلومتری هستند و به جنبا شدن گسل‌ها در پوسته قاره‌ای مربوط می‌شوند؛ در حالی‌که بررسی‌ها نشان می‌دهد که گرچه سه گسل فعال «سراوان»، «سرباز» و «خاش» در ناحیه سراوان وجود دارند، اما این رخداد یک زلزله فرورانشی و با عمق زیاد ۶۳ کیلومتر محسوب می‌شود.

به طور خلاصه باید اشاره کرد که پوسته زمین به‌لحاظ ساختاری یک لایه سنگی یک‌دست نیست؛ بلکه به حدود ۹ ورقه اصلی و تعداد زیادی ورقه فرعی شکسته شده و این ورقه‌ها درکنار هم و در مرز بین‌شان به سه حالت نزدیک‌شونده (همگرا)، دورشونده (واگرا) و امتدادلغز نسبت به هم حرکت می‌کنند. پدیده فرورانش در مرز بین ورقه‌های همگرا صورت می‌گیرد و در جایی که ورقه سنگین و چگال اقیانوسی به زیر ورقه سبک‌تر قاره‌ای فرو می‌رود، می‌تواند زمین‌لرزه‌های بزرگی را در عمق زیاد ایجاد کند. پهنه فرورانش «مکران» (فرورانش ورقه اقیانوسی اقیانوس هند به زیر ورقه قاره‌ای مکران در جنوب شرق ایران) نیز یکی از این نواحی است که بخشی از آن در سواحل دریای عمان در جنوب ایران قرار دارد و به احتمال زیاد، فعالیت آن مسبب وقوع زلزله «سراوان» شده است.با توجه به عمق زیاد زلزله، هرچه از کانون زلزله فاصله بگیریم، تعداد نوسان امواج لرزه‌ای بیشتر شده و احتمال دارد که موجب خرابی روستاها و تکان ساختمان‌های بلند‌تر از چهار طبقه در محدوده ۴۰۰ تا ۵۰۰ کیلومتری کانون زلزله زمین‌لرزه شود. به همین دلیل بوده که زلزله «سراوان» با بزرگای زیاد ۷/۷ و ژرفای نسبتا زیاد، در گستره وسیعی تقریبا در تمام نواحی جنوب ایران، غرب پاکستان، جنوب غرب افغانستان و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و حتی هند احساس شد و تکان‌های شدید به‌ویژه در برج‌ها و ساختما‌های بلند حتی در فاصله حدود ‌هزار کیلومتری از کانون زلزله در امارات متحده، موجب وحشت مردم شد. اما این رخداد با وجود چنین گستردگی، خسارات مالی و جانی کمی داشته است و علت آن عمق زیاد و دور بودن کانون زلزله از شهرهای پرتراکم بوده و قطعا ناشی از مقاوم و ایمن بودن ساختمان‌های این منطقه در برابر زلزله نبوده است.و اما زلزله فرورانشی «سراوان» در مقایسه با دیگر زلزله‌های فرورانشی اخیر دنیا نیز تفاوت‌هایی داشته است. به عنوان مثال پهنه فرورانش «مکران» در مقایسه با دیگر پهنه‌های فرورانش نظیر حاشیه اقیانوس آرام، گسترش، فعالیت لرزه‌ای و تراکم جمعیت شهری کمتری دارد. از همین‌رو خسارات کمتری را هم به دنبال داشته است. به عنوان مقایسه طی زلزله ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ سوماترای اندونزی با بزرگای ۱/۹ و سونامی متعاقب آن، دویست‌و بیست‌وهفت هزار ۸۹۸ نفر کشته و ۷/۱‌میلیون نفر در ۱۴ کشور در جنوب آسیا و شرق آفریقا مجبور به مهاجرت شدند. به علاوه از تبعات این زلزله می‌توان به نشست و زمین‌لغزش در سوماترا، فعال شدن یک آتشفشان گلی در نزدیکی براتانگ در جزایر آندامان هند در ۲۸ دسامبر و انتشار گاز در آراکان میانمار اشاره کرد. مثال دیگر زلزله ۱۱ مارس ۲۰۱۱ ژاپن با بزرگای ۹ است که به دنبال آن سونامی با بیش از ۱۲ متر ارتفاع ایجاد شد که چند دقیقه پس از زلزله، ۱۰ کیلومتر تا داخل خشکی پیشروی کرد. البته نکته مثبت، اعلام سیستم هشدار سونامی و درخواست تخلیه در تمامی مناطق ساحلی ژاپن در کنار اقیانوس آرام بود که موجب شد از میزان تلفات جانی تا حد زیادی کاسته شود (پانزده‌هزاررو۷۰۰ کشته)؛ اما با وجود دیوارهای محافظتی در برابر سونامی به ارتفاع ۱۲ متر، سونامی به‌راحتی از بعضی از آنها عبور کرد و خسارات بسیاری به بار آورد که تا ۱۰‌میلیارد دلار برآورد می‌شود.همان‌طور که قبلا گفته شد، فلات ایران یک ناحیه زلزله‌خیز است و وقوع زلزله در نقاط مختلف آن قابل انتظار و اجتناب‌ناپذیر است. از طرفی دیگر امروزه خسارات ناشی از زلزله‌های فاجعه‌بار تا ‌حدی قابل پیشگیری هستند و این امر نیازمند مطالعات علمی خطر و ریسک زمین‌لرزه، آگاهی‌بخشی و آموزش همگانی و توجه به مقاوم‌سازی ساختمان‌هاست. امید است با توجه و پیگیری‌های لازم، نگرانی‌ها را کاهش داده و هرگز شاهد تبدیل یک پدیده طبیعی به یک فاجعه نباشیم.

فرناز کامران‌زاد

کارشناس‌ارشد مهندسی معدن دانشگاه تهران