مالکیت معنوی و صنعت نشر

مالکیت فکری, مالکیت و سلطه قانونی است که به موجب آن صاحب اثر می تواند از منافع و شکل خاصی از فعالیت یا اندیشه ابراز شده خود به طور انحصاری استفاده نماید

"مالکیت فکری، مالکیت و سلطه قانونی است که به موجب آن صاحب اثر می تواند از منافع و شکل خاصی از فعالیت یا اندیشه ابراز شده خود به طور انحصاری استفاده نماید. مالکیت فکری، همان طور که از اسم آن بر می آید، زائیده فکر بشر است و دلالت دارد بر خلاقیتهای فکری از قبیل آثار ادبی و هنری، اختراعات، طرحهای صنعتی، علائم و نامهای استفاده شده در تجارت و بازرگانی و غیره. مالکیت فکری را می توان زائیده تمدن جدید بشریت دانست. حقوق مالکیت فکری در معنای وسیع کلمه عبارت است از حقوق ناشی از آفرینشها و خلاقیتهای فکری در زمینه های علمی، صنعتی، ادبی و هنری که از راه دانش، هنر یا ابتکارِ آفریننده پدید می آید. هدف از حمایت این حقوق، تشویق و ترغیب و گرایش به ایجاد آفرینش های فکری و آزادسازی دسترسی به آنها با هدف توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و بهبود زندگی بشر است.

● شکل های اصلی مالکیت معنوی

اشکال مهمی از حق مالکیت معنوی که به ثبت رسیده است، عبارتند از: حقوق مؤلف، علائم تجاری و اسرار تجاری. به دلیل اینکه مالکیت های معنوی دارای بسیاری از خصوصیت های دارایی های واقعی (فیزیکی) و شخصی هستند، حقوق مربوط به آنها اجازه می‏دهد که مالکیت های معنوی به عنوان یک دارایی تلقی شود که می تواند خرید و فروش شود، گواهینامه یا مجوز دریافت کند یا حتی بدون هیچ هزینه ای پخش شود.

قوانین مالکیت فکری، مالکین، مبتکران و خالقین اثر را قادر می سازد که از دارائی هایشان در برابر استفاده غیرمجاز محافظت کنند.

● حق مؤلف

حق انحصاری واژه ای قانونی برای حقوق اقتصادی داده شده به خالقین آثار ادبی و کارهای هنری شامل حق تولید کار ، نسخه برداری، اجرا و نمایش آنها در ملاً عام است، در حقیقت حق مؤلف اصولا از موسیقی فیلم ها، رمان ها، اشعار، آثار معماری و سایر کارهای عرضه شده که ارزش فرهنگی دارند حمایت می کند. همانطوری که هنرمندان و مخترعین روش های جدیدی برای بیان نظراتشان بکار می برند، این مقوله گسترش پیدا کرده و شامل آنها هم می شود. در حال حاضر برنامه های کامپیوتری و ضبط صدا هم تحت حفاظت قرار گرفته اند.

منشاء خلق اثر (که مورد حمایت حق مؤلف است) تفکر و جریان سیال ذهن و روح است و این جریان در بستر تاریخ اندیشه های بشری به صورت تولید و باز تولید آثار فکری و هنری نمود یافته و در این مسیر اندیشمندان و هنرمندان هر یک به سهم خود از آثار پیشین خود بهره گرفته و چیزی بر آن افزوده و اثری جدید به وجود آورده اند. از این رو خلق اثر با «استفاده» از آثار دیگران عجین و همراه بوده و هست. مهمتر آنکه اساسا اثر برای استفاده دیگران پدید می آید (خواندن، دیدن، شنیدن و به دیگران باز گفتن) و اگر عنصر «استفاده» را از فرایند تاریخی خلق اثر منتزع کنیم، شاید آثار پدید آمده چنین نمی بود که هست. در علم حقوق جهت مقابله با بروز بی عدالتی و بی انصافی نظریه «استفاده منصفانه» مطرح شده است .( ایمانی، ۱۳۸۲)

استفاده منصفانه حق استفاده منطقی از اثر بدون اجازه از پدید آورنده آن است. بر اساس کنوانسیون برن کشورهای عضو می توانند برای اهداف آموزش این استثنا را قبول کنند. بنابراین بر اساس تشخیص مصالح اکثریت مردم در نسخه برداری یا بازتولید مواد برای اهداف معینی مثل مطالعه و پژوهش، نقد و بررسی، گزارش خبرها، صورت جلسه دادگاه ها و فراهم آوری آگهی های قانونی استثناء استفاده منصفانه برای تجاوز به حقوق مولف قابل پذیرش است. و این باید در محیط اینترنت نیز قابل اجرا باشد که توسط سازمان جهانی مالکیت فکری تصدیق شده است.(نرمن، ۱۳۸۰)

همچنین حق مؤلف از سایر فرمهای مالکیت فکری ماندگارتر بوده است. بر اساس توافق نامه بین المللی سال ۱۸۸۶ کنوانسیون بِرن که کشورهای امضا کننده، فعالیت های حق مؤلف یکدیگر را تشخیص می دهند، طول مدت اجرای قانون حق مؤلف یک اثر برای تمام طول حیات نویسنده آن به علاوه ۵۰ سال اجباری گردیده است. بنابر کنوانسیون برن کارهای ادبی، هنری و سایر کارهای صلاحیت دار بلافاصله بعد از بوجود آمدن توسط حق مؤلف حمایت می شوند. هیچ ثبت رسمی برای حمایت از آنها در کشورهای عضو پیمان مورد نیاز نیست.

به هر جهت پیمان برن اجازه مشروط شدن حق مؤلف را ، به کارهایی که در فرم ثابتی به وجود آمده، می دهد. بیشتر کشورها نیز مراکز ملی حق مؤلف دارند که سیستم حق مؤلف آنها را اجرا می کند. برای مثال در ایالات متحده قانون اساسی به مجلسین سنا و نمایندگان قدرت وضع قوانین تاًسیس یک سیستم حق مؤلف را می دهد، و این سیستم توسط دفتر حق مؤلف کتابخانه کنگره، مدیریت می شود.

● ثبت اختراعات

مردم ممکن است بگویند که ثبت اختراعات یک قرارداد بین جامعه به عنوان یک کل و افراد مخترع (جزء) است. براساس شرایط این قرارداد اجتماعی به مخترعان یک حق انحصاری برای جلوگیری از ساخت، استفاده و فروش اختراع ثبت شده شان در یک دوره زمانی ثابت داده می شود - در اغلب کشورها این زمان بیش از ۲۰ سال است – که در ازای آن آشکارساختن (ارائه) جزئیات اختراع توسط مخترعین برای عموم لازم است.

بسیاری از محصولات بدون حمایت ثبت انحصاری اختراعات هرگز به وجود نمی آمد، مخصوصا" محصولاتی که نیاز به سرمایه گذاری های کلان دارند و درصورت فروش می تواند به آسانی توسط رقبا همانند سازی شود.

● اسرار تجاری

هر نوع اطلاعاتی که در یک عملیات تجاری مورد استفاده قرار می گیرد و آنقدر ارزشمند است که بتواند یک امتیاز واقعی و بالقوه اقتصادی ایجاد کند یک سر تجاری محسوب می شود، مثال هایی از اسرار تجاری می تواند شامل فرمول یک محصول مانند فرمول کوکاکولا، مجموعه اطلاعاتی که برای یک تجارت مزیت رقابتی فراهم می نماید مانند بانک اطلاعاتی مشتریان و همچنین استراتژی های تبلیغاتی و فرآیندهای توزیع و پخش، باشد.

در هر حال توجه به حقوق معنوی و مادی یک آفرینش ادبی و هنری موضوعی است که از مدت ها پیش مورد توجه قرار گرفته و سابقه قانونگذاری در این زمینه به سال ۱۸۸۶ بر می گردد.با این حال مباحث مربوط به این حوزه در حال حاضر جزو داغ ترین مباحثی است که حقوقدانان و انجمن های نویسندگان با آن دست و پنجه نرم می کنند.

جواد یزدان پناه

منابع:

ایمانی، عباس. « استثنای مهم حق مؤلف :استفاده منصفانه از اثر دیگری »، مجله حقوقی، نشریه دفتر خدمات حقوقی بین المللی جمهوری اسلامی ایران، شماره ۳، بهار-تابستان ۱۳۸۲.

نرمن، سندی. « حق مولف در محیط الکترونی »، ترجمه داریوش علی محمدی، فصلنامه پیام کتابخانه،سال یازدهم، شماره دوم، تابستان۱۳۸۰.

نوروزی، علیرضا. «حقوق مالکیت فکری»، چاپ اول، نشر چاپار، تهران،۱۳۸۱.