عشق در میان آیه ها

استاد احمد نیریزی کاتب بزرگ قرآن در یک نگاه

سابقه هنر خوشنویسی همچون سایر هنرها نیز به گذشته های دور برمی گردد و اهمیت آن تا بدان جا است که هنرمندان خطه فارس بیشترین ابداع و تحول و اصلاح را در اغلب خطوط به وجود آورده اند و برخی از آنها از بهترین اساتید تاریخ خوشنویسی ایران به شمار می آیند . چنانکه در کتاب «احوال و آثار خوشنویسان ایران» و «نمونه های خطوط خوش کتابخانه کاخ گلستان» تألیف شادروان دکتر مهدی بیانی اشاره شده، بیش از ۴۰ نفر از خوشنویسان نامی ایران که کتاب یا رساله یا مرقعاتی از آنها در موزه ها و کتابخانه های بزرگ ایران و جهان موجود است، همه شیرازی اند.

خوشنویسی از نظر و دیدگاه ایرانیان هنری مقدس و عرفانی بوده و چون در ابتدا بیشتر کلام خدا را به رشته تحریر درمی آورده، می بایستی بدون وضو و طهارت تحریر نشود و در سایر زمینه ها نیز همچون متون دینی، ادبی و علمی، چون تنها وسیله ثبت و انتقال علم و حکمت و مذهب و فلسفه بوده، امری پاک و مقدس به شمار می آمده است . از نظر اهمیت نیز تا بدان پایه می رسیده که در بعضی مواقع هنرمند تمام وقت و عمر خود را تنها صرف کتابت قرآن و ادعیه یا مطالب علمی و ادبی و عرفانی می نموده و از همین راه امرار معاش می کرده است.

هنرمند خوشنویس می بایستی علی رغم برخورداری از پاکی و طهارت و وضو، دارای اخلاص، تقوی، سادگی، صفای باطن و مؤمن و معتقد باشد که اگر حوصله و عشق را نیز به آن اضافه کنیم، آن وقت دیگر نکته ای باقی نمی ماند.

در بررسی تاریخ و سابقه خطوط ایرانی، از میخی و پهلوی و اوستایی که در پیش از اسلام یعنی زمان هخامنشیان، ساسانیان و اشکانیان رواج داشته است اگر عبور کنیم، با ظهور اسلام، خط کوفی آهسته آهسته جانشین خطوط قبلی گردید تا جایی اولین قرآن ها با این خط نگارش گردید اما به تدریج و به جهت سهولت در امر نگارش و خواندن متون تغییراتی حاصل گردید تا اینکه ابن مقله بیضاوی با ایجاد تحول اساسی، شیوه های گوناگون کتابت خط را وضع نمود.

میرزا احمد یا میراحمد نیریزی از بزرگترین نسخنویسان و خوشنویسان معروف قرن دوازدهم هجری (اواخر دوران صفویه) است. میرزا احمد در شهر نیریز فارس چشم به جهان گشود. در صحیفه سجادیه، که به سال ۱۰۸۷ قمری کتابت کرده است و نخستین اثر شناخته شده او به شمار می آید، نام پدرش را سلطان محمد و لقب خود را شمس الدین می نویسد و با لقب فخرالدین می خواند.

آغاز اقامت میرزا احمد در اصفهان را حدود سال ۱۱۰۰ قمری نوشته اند. یک نسخه دعای کمیل، با رقم و تاریخ «احمد النیریزی السلطانی باصفهان ۱۱۰۷» احتمالا نخستین نسخه ای است که او در اصفهان نوشته و بیانگر راهیابی وی به دربار شاه سلطان حسین صفوی حدود ۱۱۳۴-۱۱۰۵ قمری است. پادشاه صفوی میرزااحمد را به لقب «سلطانی» مفتخر کرد. این عنوان شبیه به لقب «عباسی» است که به معدودی هنرمندان دوره صفویه اعطاء شده است. (رضا عباسی، علیرضا عباسی و...) متأسفانه از زندگی نیریزی اطلاع چندانی در دست نیست برای نخستین بار میرزا سنگلاخ در کتاب تذکره الخطاطین زندگی نامه ای از او آورده که بیشتر ساخته و پرداخته اوست.

سنگلاخ لقب «قبله الکتاب» را به نیریزی بخشیده و وی را شاگرد محمدصادق ارجستانی دانسته است که این هر دو مطلب خطاست. چرا که پس از سلطانعلی مشهدی (۹۲۶قمری) هیچ یک از خوشنویسان را به لقب نخوانده اند و در هیچ یک از منابع که شرح حال محمدصادق ارجستانی (اردستانی، ۱۱۳۴ قمری) در آنها آمده، یادی از خوشنویسی وی نشده است.

میرزا سنگلاخ، احمد نیریزی را شاگرد محمد ابراهیم قمی می نامد و می نویسد «وی پس از مرگ استاد از قم به نیریز رفت و چندی در آنجا به سبک استاد به کتابت پرداخت و سپس شیوه ای نو و برتر در نسخ ابداع کرد» این بخش از گزارش وی نیز نادرست است. زیرا محمد ابراهیم قمی تا ۱۱۱۸ قمری زنده بوده است و آثار بسیاری از احمد، به شیوه نوری که او می گوید در دست است که پیش از این تاریخ، در اصفهان نوشته شده است. ایضاً هیچ مدرکی دال بر اقامت میرزاحمد در قم نمی توان یافت.

در برخی از منابع معاصر آمده که احمد نیریزی از «روی خطوط علاءالدین تبریزی مشق بسیار کرده» است. این اندیشه از آنجا سرچشمه گرفته است که میرزاحمد در چند اثر خود از علاءالدین تبریزی با عنوان «استاد» یا «استادی» یاد می کند. باید گفت که به کاربردن لقب «استاد» یا «استادی» به همراه نام خوشنویسان متقدم برای احترام به پیشگامی آنهاست نه به معنی استادی مستقیم. زیرا احمد نیریزی نمی توانسته از نظر زمانی شاگرد علاءالدین تبریزی (زنده در ۱۰۰۱ قمری) باشد و نیز کلمه نقلت به معنی آن است که احمد نسخه ای به قلم وی داشته و نسخه ای تازه از روی آن به شیوه خود کتابت کرده است.

از میان ۸۳نسخه دارای رقم احمد نیریزی با تاریخ ۱۰۷ قمری به بعد، در ۸۳نسخه محل کتابت اصفهان ذکر شده است و وجود عبارت «عبدالداعی لابود الدوله القاهره الباهره ...»

[ همراه با نام یا بدون نام اصفهان ]در پایان ۶۱ نسخه نشان از کتابت آنها در شهر اصفهان دارد. این وضع توالی اقامت احمد را در اصفهان نشان میدهد و اگر گسیختگی هایی در روند پدید آمدن آثار هنری وی مشاهده می شود بیشتر به سبب رویدادهای سیاسی و اجتماعی روز اوست.

خلع شاه سلطان حسین صفوی به دنبال سقوط اصفهان توسط افغانها و پراکنده شدن درباریان، که پشتیبان هنری و مشوقان وی در کار خوشنویسی بودند ضربه ای شدید برای نیریزی بوده چنان که از آن پس نوشته های او کاهش یافته و عبارت «... ابودالدوله القاهره...» و عنوان دارالسلطنه را تا ۶۴۱۱ قمری در آثار وی می بینیم. در واپسین سال پادشاهی صفویان (۷۴۱۱ قمری) اثری از او در دست نیست و از سال ۸۴۱۱قمری (آغاز پادشاهی نادرشاه) تنها دو قطعه خط از او باقی مانده است که آنها نیز آخرین قطعات خط او است. از ۹۴۱۱قمری دو کتاب دعا از احمد باقی است و از ۰۵۱۱قمری هیچ اثری از او برجا نمانده است. کتابت چهار نسخه را به واپسین سال زندگی هنری او یعنی ۱۵۱۱ قمری نسبت داده اند:

۱-عده الداعی که شرح آن خواهد آمد ۲- نسخه ای از دعای صباح ۳-نسخه ای شامل سور و ادعیه ۴-یک نسخه دعا که به شماره ۸۰۳۱ در کتابخانه آستان قدس رضوی است ولی فاقد ویژگی های خط احمد است و نمی تواند دست خط او باشد.

از این پس هیچ اثری که بتوان آن را به احمد نسبت داد وجود ندارد. در کتاب تذکره الخطاطین آمده است که احمد نیریزی سفرهای متعددی به مدینه و مکه، عتبات و مشهد جهت زیارت ۴۱معصوم(ع) کرده و به هنگام زیارت مدینه منوره اشعاری درمدح پیامبراکرم(ص) به آب طلا به کاغذ خانبالغ با این مطلع نوشته شده است:

کفر و ایمان را هم اندر تیرگی هم در صفا

نیست دارالملک جز رخسار و زلف مصطفی

نیز در یکی از قطعات به خط او نوشته شده که «درمدت عمر ۰۶ هزار تومان حق التحریر و حق الکتابه دریافت داشته ام.»

مرگش را در ۳۰۱ سالگی در زمان و مکانی نامعلوم می دانند و به خاک سپردن او در کربلا نیز جای بحث و تردید است.

از پایان زندگی احمد نیریزی اطلاع موثقی در دست نیست. تاریخ مرگش را ۵۵۱۱قمری نوشته اند و به آن دلیل که در آثار محدود واپسین سالهای عمرش نامی از شهری یا نوشته ای که نشان دهنده هجرت او از اصفهان باشد، نمی یابیم؛ ظاهرا در اصفهان درگذشته است. انجمن آثار ملی در زادگاهش نیریز بنای یادبودی در بزرگداشت او برپا داشته است.

نیریزی با همه احترام و تواضعی که در برخی آثار و قطعات نسبت به اساتید خویش ابراز می دارد، توجه خاصی به شیوه یاقوت مستعصمی داشته و آن را سرمشق خویش قرار داده است که درنهایت با ممارست فراوان موفق به ابداع شیوه هایی در کتابت نسخ، به نام نسخ ایرانی می شود که به آنچه نسخ یاقوتی و نسخ ریحانی خوانده می شود و یاقوت در آن سرآمد بوده، در کتابت مصاحف ایرانی خاتمه داد و کاتبان ایرانی پس از دوره صفویه آن

● شیوه را سرمشق خود قرار داده و به نسخ ایرانی معروف

شد که تا ظهور محمد شفیع ارسنجانی، کاتب بنام قرآن کریم در دوره قاجاریه که شیوه نسخ ایرانی را به کمال رساند، استوار ماند.

نیریزی یکی از معروف ترین و پرکارترین خوشنویسان ایرانی است. از میان تذکره نویسان و تاریخ خط نویسان پیشین و معاصر تنها «بیانی» او را در رده خوشنویسان نستعلیق و شکسته نیز به شمار آورده و نوشته: «نستعلیق و مخصوصا شکسته را خوش می نوشت». برخی از آثار برگزیده احمد نیریزی عبارت است از:

۱- قرآن وزیری بزرگ (۵/۱۲* ۵/۲۳ سانتیمتر)، با افتتاح مذهب، به قلم نسخ، رقم و تاریخ «... احمد نیریزی فی ۲۲۱۱ من الهجره » جلد چرمی ضربی با کتیبه به خط احمد، شماره ۰۷۹۱ کتاخانه شماره ۱ مجلس شورای اسلامی.

۲- قرآن، وزیری بزرگ (۰۲*۸/۲۳سانتیمتر)، به خط نسخ، مذهب، با رقم و تاریخ «احمد نیریزی صفر ۵۲۱۱ق»، جلد چرمی ضربی، شماره ۱۶۵۱ کتابخانه چستربیتی دوبلین.

۳- قرآن رحلی (۲۲* ۵۳سانتیمتر)، مذهب، تاریخ و رقم به قلم رقاع ممتاز ۱۱رمضان ۱۳۱۱ قمری، کتابت شده به «فرمان دستور اعظم... محمدقلی خان بیگدلی شاملو... بیدالعبد الاقل... احمد النیریزی»، جلد چرمی ضربی مذهب، شماره ۱۸۳۸ موزه ملی ایران.

۴- قرآن وزیری (۵/۴۱* ۵/۳۲ سانتیمتر)، مذهب، جلد روغنی الحاقی کار عبدالوهاب مذهب باشی ۲۹۲۱ قمری. این نسخه نفیس که به شماره ۳۴۹۳ به ثبت رسیده و به کتابخانه مجلس شورای ملی تعلق داشته، در ۲۳۳۱ به ملک سعود پادشاه عربستان سعودی هدیه شده است.

۵- قرآنی به خط میرزا احمد نیریزی که تمامی صفحات آن مذهب است، (کتابخانه مصر)

۶- یک فقره دعای جوشن کبیر معروف به خط نیریزی که درسال ۳۱۱۱ قمری نوشته و به شماره ۰۶۱۲ در کتابخانه مدرسه شهید مطهری (سپهسالار سابق) موجود می باشد.

۷- قرآنی که درسال ۴۱۱۱ ق در اصفهان نوشته، کتابخانه نورالدین بیگ مصطفی ترکی از مصر .

۸- قرآن مذهب و مترجم با جلد نفیس رقم دار با رقم احمد نیریزی به تاریخ ۸۰۱۱ قمری به شماره ۳۴۱.

۹- قرآن کریم، مذهب، ابعاد (۵/۱۱* ۵/۸۱ سانتیمتر) با جلد روغنی، به تاریخ ۹۱۱۱ قمری، به شماره ۰۵۱، مشهد کتابخانه آستان قدس رضوی.

۰۱- قرآن کریم، مذهب، به تاریخ ۶۲۱۱ قمری، اندازه (۳۳* ۵/۱۲سانتیمتر)، جلد روغنی به شماره ۲۵۱، مشهد، کتابخانه آستان قدس رضوی.

۱۱- قرآن کریم، قطع رحلی (۲۲* ۵۳ سانتیمتر)، مذهب، دارای رقم «احمد نیریزی فی حادی عشر شهر رمضان المبارک سنه ۱۳۱۱» جلد چرمی ضربی.

۲۱- فاتحه الکتاب، ابعاد یک ورق (۰۲* ۸/۲۳سانتیمتر)، مذهب به خط نسخ به سفارش سلطان حسین صفوی، رقم احمد نیریزی، صفر ۵۲۱۱ قمری David james.

۳۱- قرآن، رحلی، مذهب، با رقم «... احمد النیریزی...» و «و قدوقع الفراغ منه فی عاشر شهر حمیدی الثانیه سنه سبع و عشرین و مائه بعدالالف، ۷۲۱۱ قمری» کتابخانه سلطنتی.

۴۱- قرآن، رحلی، مذهب، به خط نسخ، کتابت عالی و نستعلیق کتابت خوش با رقم «قد تشرفت بکتابه ... فی یوم الاربعاء من شهر ربیع الاول فی سنه احدی عشر و مائه بعدالالف... احمد النیریزی ۱۱۱۱ قمری...، کتابخانه سلطنتی.

۵۱- قرآن کریم، رحلی، مذهب، نسخ کتابت جلی با رقم: «حسب الامر... شاه سلطان حسین الصفوی مسکنا...»، «با تمام رسید فی ۴۲۱۱ قمری بمحروسه اصفهان...» کتابخانه سلطنتی.

۶۱- دوازده امام(ع) از خواجه نصیرطوسی و دعای اربع عشر (دو نسخه در یک مجلد)، رحلی (۵/۲۲* ۵/۳۴ سانتیمتر)، ۸۰۴ صفحه، هر صفحه ۹ سطر دعا و ۹ سطر ترجمه کتابخانه سلطنتی.

۷۱- دو نسخه قرآن کریم مذهب در مجموعه ناصر خلیلی، هنر قلم (دکتر ناصر خلیلی)، نشر کارنگ ۹۷۳۱...

مهدی فرخی