آندومتریوز تشخیص, درمان, پیشگیری

دنبال کسی می گشتم که مبتلا به آندومتریوز باشد می خواستم به بهانه مطرح کردن مشکل او این بیماری را به شما خوانندگان عزیز معرفی کنم اما وقتی دیدم این همه خانم جوان از درد آندومتریوز به خود می پیچند, شگفت زده و ناراحت شدم

دنبال کسی می‌گشتم که مبتلا به آندومتریوز باشد. می‌خواستم به بهانه مطرح کردن مشکل او این بیماری را به شما خوانندگان عزیز معرفی کنم؛ اما وقتی دیدم این همه خانم جوان از درد آندومتریوز به خود می‌پیچند، شگفت‌زده و ناراحت شدم...

حرف‌هایشان را بشنوید: «من ۲۵ ساله هستم، با اینکه عادت‌ماهیانه‌ام منظم است اما درد شدیدی دارم طوری که نفسم بند می‌آید و درد به پایین شکم و حتی پاهایم می‌زند. عکس رنگی از رحمم گرفتند و گفتند آندومتریوز دارم»، «اولش برای من تشخیص کیست تخمدان دادند. در شهر خودمان درمان کردم فایده نکرد، آمدم تهران لاپاروسکوپی کردند و گفتند این همه دردی که می‌کشم، به خاطر آندومتریوز بوده. به همه می‌گفتم هم موقع عادت‌ماهیانه درد دارم هم موقع رابطه زناشویی، اما گوش کسی بدهکار نبود. دردم خیلی شدید بود. خدا این درد را نصیب هیچ کسی نکند»، «۴ سال درمان نازایی کردم و جواب نگرفتم تا اینکه گفتند از نظر این بیماری هم چکاپ شوم. تا عملم کردند، ۳ ماه بعد بدون هیچ دارویی باردار شدم. الان برای خواهرم آمده‌ایم. این بدبخت هم مثل من درد دارد و همه می‌گویند ناز و افاده نکن، دردت طبیعی است. نمی‌دانم دعا کنم مبتلا باشد یا نباشد.» و...

درباره این بیماری گفت‌وگویی کرده‌ایم با دکتر علی متولی‌زاده‌اردکانی، متخصص زنان و زایمان و عضو هیأت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی که در این زمینه تحقیق کرده است و می‌‌گوید این بیماری یکی از شایع‌ترین بیماری‌های زنان در جهان است.

▪ چرا با اینکه آندومتریوز شایع‌ترین علت دردهای قاعدگی و دردهای شدید لگنی و حتی ناباروری است، دیر تشخیص داده می‌شود و مردم از آن بی‌اطلاع‌اند؟

متاسفانه تحقیقات نشان می‌دهد از زمان بروز نخستین علایم تا زمان تشخیص درست بیماری، ۸ تا ۹ سال طول می‌کشد. این یعنی تحمل درد غیرضروری و تاخیر در درمان مناسب ولی تشخیص زودهنگام این بیماری، در درمان و پیشگیری از عوارض آن موثر خواهد بود. علت این اتفاق هم ناآگاهی مردم است که ضرورتی برای بررسی مشکل خود نمی‌بینند و مهم‌تر از آن شباهت نشانه‌های برخی بیماری‌ها با آندومتریوز که رایج‌ترین آن کیست تخمدانی است و بعد بیماری‌های التهابی لگن، نشانگان روده‌ تحریک‌پذیر و...

▪ چرا خانم‌ها به این بیماری مبتلا می‌شوند؟

دیواره داخلی رحم خانم‌ها با بافتی پوشانده شده که آندومتر نام دارد. این بافت تحت‌تاثیر هورمون‌های تخمدان در هر ماه دچار خونریزی و ریزش می‌شود و قاعدگی اتفاق می‌افتد. این روند از دوره بلوغ آغاز می‌شود و تا یائسگی ادامه می‌یابد. آندومتریوز وضعیتی است که در آن، بافتی شبیه آندومتر در نقطه‌ای خارج از رحم رشد می‌کند. قابل‌قبول‌ترین فرضیه برای ایجاد آندومتریوز این است که سلول‌های آندومتر از حفره رحم جابجا می‌شوند. درواقع هنگام دفع از طریق خون عادت‌ماهیانه، جریان برگشتی خون از راه لوله‌های رحم، می‌تواند سلول‌های آندومتر را به داخل حفره شکم منتقل کند. حالا این بافت آندومتر در هر جایی کاشته شود، شبیه دیواره داخلی رحم عمل می‌کند و چون گیرنده‌های استروژن و پروژسترونی دارد، تحت‌تاثیر هورمون قاعدگی ملتهب می‌شود و خونریزی می‌کند و باعث چسبندگی احشای لگن و مختل‌کردن عملکرد عادی آن می‌شود.

▪ آندومتریوز بیشتر کجا تشکیل می‌شود؟

سلول‌های آندومتر می‌توانند به هر قسمتی از بدن بروند اما معمولا در اندام‌های واقع در لگن که رحم را احاطه کرده‌اند، آندومتریوز ایجاد می‌کنند. تخمدان، رایج‌ترین اندام است، بعد صفاق بین پشت رحم و مقعد، صفاق دربرگیرنده رحم و لوله‌های رحمی، مثانه، روده‌ها و حتی رباط‌هایی که رحم را به دیواره شکم در کناره‌های بدن وصل می‌کنند.

▪ این اتفاق‌هایی که در بدن یک خانم رخ می‌دهد، هیچ نشانه‌ای ندارد که او را متوجه کند و به تشخیص زودهنگام یا حتی پیشگیری بینجامد؟

نشانه‌های بیماری از خانمی به خانم دیگر متفاوت است. متاسفانه اطلاع‌رسانی مناسبی به خانم‌ها انجام نمی‌شود وگرنه دخترخانم‌ها و خانم‌هایی که درد لگن دارند و درد قاعدگی‌شان از حالت معمول بدتر و بدتر می‌شود، می‌دانستند به بررسی بیشتری نیاز دارند. من به عنوان دبیر علمی اولین کنگره‌ای که در سال ۱۳۸۷ در ایران به وسیله پژوهشگاه ابن‌سینا و دانشگاه شهید بهشتی درباره آندومتریوز برگزار شد، این نقص در اطلاع‌رسانی را حس کردم و کتاب کوچک و قابل حملی در مورد آندومتریوز نوشتم که خواندنش را به همه زنان جوان سنین باروری در ایران توصیه می‌کنم. در این کتاب به زبان ساده هر آنچه باید در مورد آندومتریوز بدانید، وجود دارد و در آن اشاره کرده‌ام که رایج‌ترین نشانه‌های آندومتریوز، درد قبل و دوره قاعدگی، درد هنگام روابط زناشویی، درد لگن مزمن در طول ماه، عادت‌ماهانه نامنظم یا سنگین، ناباروری، دفع ادرار دردناک در زمان عادت‌ماهانه و نشانه‌هایی مثل سردرد، تب خفیف، افسردگی، افت قندخون و اضطراب است.

▪ این طیف وسیع نشانه‌ها به علت بافت‌های کاشته شده آندومتری در احشای داخل لگن بروز می‌کنند؟

بله، گاهی خانمی در ناحیه مقعد یا در زمان تخلیه روده‌بزرگ احساس درد می‌کند. گاهی آندومتریوز آنقدر گسترش می‌یابد که اندام‌های لگنش به هم می‌چسبند و به‌طورجدی در وظایف طبیعی آنها اختلال به وجود می‌آید و باعث انسداد روده، مشکلات گوارشی، دردهای زجرآور هنگام جداشدن چسبندگی‌ها و مشکلات حرکتی می‌شود. به دنبال این اتفاق‌ها سیستم ایمنی خانم‌ها آسیب بیشتری می‌بیند و تحقیقات علمی نشان داده استعداد ابتلا به بیماری‌ها در این خانم‌ها بالا می‌رود. کم‌کاری غده تیرویید ۷ بار و نشانگان خستگی مزمن ۱۰۰ بار در در زنان مبتلا به آندومتریوز رایج‌تر از زنان سالم است. این اطلاعات را بزرگ‌ترین پایگاه‌های تحقیقات آندومتریوز جهان به دست آورده‌اند، چون این بیماری در جهان شایع است. هر چند ما در ایران آمار نداریم اما در آمریکا در ۱۰ تا ۶۵ درصد زنان با درد مزمن لگن، مشکلات ناباروری و چسبندگی آندومتریوز وجود دارد و این بیماری عامل بیش از ۱۰۰ هزار مورد جراحی برداشتن رحم است. شیوع آندومتریوز در زنان نابارور ۹ تا ۵۰ درصد گزارش شده است.

▪ مهم‌ترین عامل بروز این بیماری چیست؟

پیش از هر چیز ژنتیک. احتمال بروز این بیماری در زنانی که مادر یا خواهرشان به آندومتریوز مبتلا هستند، ۶ برابر است. عارضه برگشت خون قاعدگی یا خونریزی درون حفره صفاق هنگام آن در ۷۰ تا ۹۰ درصد زنان وجود دارد اما در بیشتر آنها این بیماری ایجاد نمی‌شود و مطالعه‌ها نشان داده زمینه ژنتیکی فرد و عملکرد بد دستگاه ایمنی و علل محیطی و البته نامشخص دیگری در این مورد تاثیر دارند.

▪ این بیماری راه درمان قطعی دارد؟

خوشبختانه آندومتریوز در اغلب موارد کاملا درمان می‌شود و افراد مبتلا نباید در مورد بچه‌دار شدن نگران باشند. البته آمارها نشان می‌دهد ۱۰ تا ۲۰ درصد خانم‌ها در ۱۲ ماه تا ۵ سال پس از درمان، دوباره علایم بازگشت بیماری را می‌بینند اما با اقدام‌هایی مثل مصرف قرص‌های ضدبارداری، بارداری و تغذیه کودک با شیر مادر می‌توان این احتمال را کاهش داد.

▪ آیا این بیماری قابل پیشگیری است؟

صددرصد نمی‌شود پیشگیری کرد چون این بیماری دلایل ناشناخته هم دارد اما استفاده طولانی‌مدت از هورمون‌های کنترل‌کننده یا همان قرص‌ها و چسب‌های ضدبارداری بسیار موثر است. این هورمون‌ها با متوقف کردن تخمک‌گذاری و کاهش خونریزی ماهانه آندومتر، می‌توانند مفید باشند و با تحت‌تاثیر قرار دادن بافت‌های کاشته شده در خارج از رحم، آنها را کوچک کنند و باعث شوند کمتر خونریزی کنند.

راه پیشگیری مهم دیگر، ازدواج در سن پایین و بارداری زودهنگام است که این مساله به خانم‌هایی که سابقه آندومتریوز در خانواده داشته‌اند، توصیه می‌شود. ورزش منظم هم مفید است و در زنانی که ۲ تا ۴ ساعت در هفته ورزش می‌کنند، خطر ابتلا به این بیماری کمتر است. رژیم غذایی مناسب نیز بسیار موثر است که بحث مفصلی دارد. موادغذایی مفید برای سیستم ایمنی، موادغذایی متعادل‌کننده هورمون‌ها و رژیمی که برای پیشگیری و حتی درمان مفید است و در مورد آن تحقیق شده، در همان کتابم که پیشتر به آن اشاره کردم (آندومتریوز، انتشارات جهاد دانشگاهی) آمده است که توصیه می‌کنم آن را مطالعه کنید. در مورد درمان با گیاهان، طب مکمل و تاثیر یوگا در درمان هم مفصل گفته شده است.

▪ بیماران و خانواده‌هایشان چطور با این بیماری مواجه شوند؟

متاسفانه به دلیل اینکه در مبتلایان به این بیماری نشانه‌ها با قاعدگی، ارتباط زناشویی، ناباروری و درد که همه آنها موضوعات حساس و از نظر بعضی‌ها خصوصی و رازگونه در خانواده‌های ایرانی هستند، همراه است اغلب خانم‌ها درد را تحمل می‌کنند. در حالی که با یک آزمایش خون ساده و سنجش مقدار پروتئین خاص، پزشک می‌تواند به بیماری مشکوک شود و سپس با سونوگرافی و لاپاراسکوپی (ابزاری که دوربین به آن متصل است و از شکافی کوچک وارد شکم می‌شود و بافت‌های آندومتر را جستجو می‌کند) مشکل را تشخیص دهد. چرا باید این درد پنهان را که از زخم چاقوی تیز دردناک تر است تحمل کنید و با گذشت هر ماه به سوی پیشرفت آندومتریوز و عوارض آن بروید؟ این بیماری معلولیت ظاهری و قابل دیدن ایجاد نمی‌کند پس خودتان باید برای درک این مساله از دوست، اقوام یا همسرتان کمک بخواهید. ما همچون جوامع پیشرفته گروه و انجمن حمایت از بیماران آندومتریوز نداریم اما امیدوارم خود شما زنان ایرانی آستین همت بالا بزنید و برای پیشگیری از عوارض این بیماری بکوشید.

الهه رضاییان

گفت‌وگو با دکتر علی‌ متولی‌زاده‌اردکانی متخصص زنان و زایمان