چرا به تخت جمشید «پرسپولیس» می گفتند

زنده یاد علی سامی در کتاب «پایتخت های شاهنشاهان هخامنشی شوش ـ هگمتانه ـ تخت جمشید» خواننده را با جلوه های درخشان هنر ایرانی در تخت جمشید آشنا می کند و حاصل سال ها تحقیق و کاوش های باستان شناسی خود را به شیوه ای دقیق در اختیار علاقه مندان قرار می دهد

زنده یاد علی سامی در کتاب «پایتخت‌های شاهنشاهان هخامنشی؛ شوش ـ هگمتانه ـ تخت جمشید» خواننده را با جلوه‌های درخشان هنر ایرانی در تخت جمشید آشنا می‌کند و حاصل سال‌ها تحقیق و کاوش‌های باستان‌شناسی خود را به شیوه‌ای دقیق در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد. این کتاب پس از سال‌ها دوباره بازچاپ شده است.

به گزارش ایبنا، تخت جمشید، تنها مجموعه‌ای از کاخ‌ها، بخش‌های اداری دولت هخامنشی و پرستشگاه‌ها نیست، بلکه نموداری از شکوهمندی هنر و ذوق ایرانی نیز به شمار می‌رود. از این رو است که تخت جمشید را نموداری از اندیشه رسا و هنرورزی چیره‌دستانه ایرانیانی دانسته‌اند که در آن روزگاران، بر قلمرو پهناوری از جهان، حکم می‌راندند.

علی سامی در ابتدا یادآوری می‌کند که کتاب او نتیجه کاوش‌ها و بررسی‌های سی ساله در تخت جمشید است (از ۱۳۱۰ تا ۱۳۴۰ خورشیدی). در این میان، خود او در ۲۱ سال پایانی، وظیفه کاوش در تخت جمشید را بر عهده داشته است. از این رو آنچه در این کتاب عرضه می‌کند، نه تنها از دقت پژوهشگرانه‌ای برخوردار است، بلکه نتیجه حفاری‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی اوست.

به همین دلیل لازم دانسته که در آغاز، فهرست‌وار به نکات مهم تاریخی که در نتیجه کاوش‌های سی ساله تخت جمشید به دست آمده است، اشاره کند تا اهمیت آن برای خواننده روشن شود. یک نمونه آن یافته‌ها، به کشف سی هزار لوحه گلی بایگانی شده بازمی‌گردد. پیداست که ارزش چنین لوحه‌هایی برای مطالعات هخامنشی، تا چه اندازه فراوان است.

● پیدا شدن دو لوحه زرین مربوط به داریوش هخامنشی

سامی سپس از پیدا شدن دو لوحه زرین گرانبها در گوشه جنوب شرقی کاخ آپادانا یاد می‌کند و توضیح می‌دهد که این الواح چگونه به دست آمدند و چه ویژگی‌هایی دارند. متن هر دو لوحه که مربوط به داریوش بزرگ است، به همراه ترجمه فارسی آنها، آورده شده است. آنگاه می‌کوشد که به پاسخ این پرسش برسد که «معماری و هنرهای به کار رفته در تخت جمشید، تا چه اندازه تحت تاثیر صنایع کشورهای شرق باستان بوده است؟ و چه مقدار از آن، هنر ملی و خاص ایرانی است؟». او برای یافتن پاسخی علمی و سنجیده، دیدگاه‌های باستان‌شناسان و شرق‌شناسان اروپایی و ایرانی را ذکر می‌کند و به نتیجه‌گیری درخور توجه و پژوهشگرانه‌ای می‌رسد.

سامی در ادامه گفتار خود، گستره بررسی‌اش را افزون‌تر می‌کند و با توجه به دیدگاه دانشمندان غربی، به این نتیجه می‌رسد که حجاری‌های ایران عصر هخامنشی، در حجاری‌های آن روزگار و روزگاران پس از آن، به ویژه در یونان، تاثیر غیر قابل انکار داشته است. از این پس نیز ترجمه نوشتارهایی از باستان‌شناسان و محققان اروپایی را عرضه می‌کند تا به سهم ایران هخامنشی در گنجینه فرهنگ و دانش بشری و نیز هنر و مذهب جهانی، اشاره کرده باشد و بر زیبایی شگفت‌انگیز تخت جمشید، که نموداری از هنر والای آن زمان است، تاکید بورزد.

● چرا تخت جمشید را «پرسپولیس» می‌نامیدند؟

در جستاری دیگر از کتاب «پایتخت‌های شاهنشاهان هخامنشی»، به این موضوع پرداخته می‌شود که چرا تخت جمشید را «پرسپولیس» می‌نامیدند؟ این که چرا کاخ شاهی در جلگه مرودشت و در دامنه کوه رحمت ساخته شده، پرسش دیگری است که خواننده می‌تواند پاسخ آن را در این کتاب بیابد. در همین بخش، اشاره‌های کاوشگرانه‌ای به حصار کاخ و وسعت صفه آن و نیز آبروهای زیر زمینی تخت جمشید شده است. برخی معتقدند مجموعه کاخ های پارسه را تخت جمشید می گفتند و نام فرنگی آن هم پرسپولیس بوده است.

به همین گونه در بخش دیگر به زمان ساختن بنای تخت جمشید پرداخته می‌شود و با توضیحات دقیق تاکید می‌ورزد که قسمت بزرگ کاخ‌ها در زمان داریوش بزرگ و خشایارشا به اتمام رسیده است. اشاره به شوش، پایتخت اداری و کشورداری هخامنشیان و همدان، پایتخت تابستانی آنان، در همین بخش آمده است.

در صفحات دیگر، آگاهی‌های جالب توجهی درباره پلکان ورودی، تالار اصلی، کتیبه درگاه مدخل، حیاط آپادانا، سرستون‌ها و مجسمه‌های سنگی، در اختیار خواننده گذاشته می‌شود. هر کدام از این توضیحات همراه با تصاویر گویایی است که خواننده را در فهم مطالب یاری می‌رساند. بخشی نیز به «کاخ آپادانا» اختصاص داده شده است. در این بخش درباره وسعت و ویژگی‌های کاخ، اتاق‌ها و راهروهای جنوب ایوان‌ها، پله‌ها و نقش‌های برجسته آن، نقش‌ها و حجاری‌های پلکان شرقی و اشیای پیدا شده در کاخ، مطالب با اهمیتی درج شده است.

آشنایی با تالار مرکزی، در ادامه آورده شده است. ابتدا نمایی از کاخ مرکزی به‌ دست داده شده و سپس از پلکان ورودی، ایوان شمالی و جنوبی و اتاق‌های پیرامون آن اطلاعاتی عرضه شده است. به همین گونه می‌توان درباره «صد ستون سنگی خشایارشا»، آگاهی‌های ارزنده‌ای یافت. در این بخش درباره فضای شمالی کاخ، تالار ۳۲ ستونی، جایگاه ارابه و اسبان سلطنتی، سر پیکر خشایارشا، تکه‌های منبت کاری و بسیاری نکات دیگر، اطلاعات علمی فراوانی گردآوری شده است.

● سامی به شناسایی دقیق و ریزبینانه کاخ «تچر» می‌پردازد

اندوخته‌های علمی خواننده درباره تخت جمشید، در بخش دیگری که به «کاخ تچر (تالار آئینه)» اختصاص دارد، افزوده می‌شود. «تچر» در زبان باستان، «کاخ زمستانی» معنی می‌داده است. سامی به شناسایی دقیق و ریزبینانه این کاخ می‌پردازد و به تشریح نقش اشخاصی اشاره می‌کند که پیکره آنها در این کاخ حجاری شده است.

اشاره به سنگ نبشته‌های میخی کاخ، که در دوران‌های گوناگون تاریخی کنده شده، نیز فراموش نشده است و آنگاه به «کتیبه‌های متاخر اسلامی در تخت جمشید» پرداخته است. درباره «هدیش»، کاخ اختصاصی خشایارشا و ساختمان‌های پیرامون آن و کتیبه‌های بنای اردشیر سوم نیز در صفحاتی دیگر توضیحاتی داده شده است.

کتاب سامی، بررسی جزیی‌نگری از تمام بناها و کاخ‌های تخت جمشید و اشیای یافته شده در آن است. از این رو می‌توان در این کتاب درباره تمام مواردی که به این بنای باشکوه ارتباط می‌یابد، اطلاعات محققانه‌ای کسب کرد. به همین دلیل است که درباره بخش مهمی از تخت جمشید که خزانه آن باشد، دانستنی‌هایی عرضه می‌شود که خواننده را با ریزترین بخش‌های بنا آشنا می‌کند. در بخش خزانه، از تالار صد ستون و نود و نه ستون، نقش برجسته داریوش و ولیعهدش، ظروف سنگی از سنگ‌های الوان مرمر، گلدان شکسته شیشه‌ای و مجمر فلزی و هفت لوح سنگی یاد می‌شود. سامی در کنار این توضیحات، گزارشی نیز از شیوه کاوش‌ها و زمان انجام آنها ارایه می‌کند.

● چاه سنگی، از شگفتی‌های تخت جمشید است

ساختمان‌های خشتی جنوبی کاخ هدیش، تا آنجایی که امروزه موزه تخت جمشید نامیده می‌شود، معروف به «اندرون» یا «حرمسرا» است. این ساختمان در سال ۱۳۱۱ خورشیدی توسط «هرتسفلد» خاکبرداری و تجدید ساختمان شد. سامی به معرفی این بخش از تخت جمشید می‌پردازد و به اشیایی اشاره می‌کند که در اتاق‌های اندرونی پیدا شده‌اند. این را نیز می‌افزاید که نقوشی که به زحمت دیده می‌شوند، بر دیوار سنگی ایوان شمالی تالار اندرونی حک شده‌اند که مربوط به دوره ساسانیان است. توضیحات باریک بینانه‌ای نیز در این باره آورده شده است.

در بخش‌های دیگر کتاب، با «جایگاه پاسداران و نگاهبانان کاخ» آشنا می‌شویم. در ضمن از چاه سنگی، که سامی آن را از شگفتی‌های تخت جمشید می‌داند، آرامگاه اردشیر سوم هخامنشی و آرامگاه اردشیر دوم، یاد می‌شود و خواننده درباره هر کدام از آنها آگاهی‌هایی به دست می‌آورد. کاخ‌های شاهی هخامنشی منحصر به بناهای روی صفه تخت جمشید نیست، بلکه تا شعاع نیم کیلومتر نیز آثار دیگری کشف شده است. سامی بخش دیگری از کتابش را به این آثار اختصاص می‌دهد و از شهر شاهی پارسه، استخر بزرگ سنگی، حصار غربی شهر شاهی، آرامگاه داریوش سوم و موارد دیگری که با این قسمت‌ها ارتباط می‌یابند، اطلاعاتی عرضه می‌کند. درباره اشیای به دست آمده در تخت جمشید نیز به همین گونه می‌توان مطالب جالب توجهی یافت.

● آتش زدن تخت جمشید و ویرانی آنجا توسط اسکندر مقدونی

از بخش‌های مکمل کتاب، فصل «سرانجام کاخ‌های هخامنشی» است. سامی از آتش زدن تخت جمشید و ویرانی آنجا توسط اسکندر مقدونی، نوشته‌های تاریخ نویسان قدیم یونانی و رومی در این باره و عوامل دیگری که منجر به خرابی بناها شد، سخن می‌گوید و در بخشی دیگر، تخت جمشید را از دیدگاه خاورشناسان، باستان‌شناسان و تاریخ نویسان، بررسی می‌کند و از «آغاز کاوش‌های باستان شناسی در تخت جمشید» گزارش خواندنی می‌آورد.

در صفحات بعد، نظر دانشمندان ایرانی و اروپایی در باره تخت جمشید ذکر شده است. در پایان کتاب نیز اشاره کوتاهی به منشور کوروش بزرگ دیده می‌شود. کتاب با فهرست‌های گوناگون آراسته است تا استفاده از مندرجات آن آسان‌تر باشد.

زنده‌یاد علی سامی؛ باستان‌شناس نامدار ایران، در سال ۱۲۸۹ خورشیدی در شهر شیراز زاده شد. «پاسارگارد یا قدیمی‌ترین پایتخت کشور ایران»، «دادرسی و قضاوت در ایران باستان عهد هخامنشی»، «ادبیات و شعر و تاریخ‌نویسی در عهد ساسانی»، «پزشکی ایران در عهد ساسانی» از جمله کتاب‌های این پژوهشگر است. سامی جلد نخست کتاب «روزها و یادها» را، که شامل خاطرات و یادمان‌های او بود، در سال ۱۳۶۰ و جلد دوم آن را به فاصله دو سال بعد منتشر کرد.

آخرین کتاب او نیز در سال ۱۳۶۵ با نام «نقش ایران در فرهنگ اسلامی» چاپ شد. کتاب «پایتخت‌های شاهنشاهان هخامنشی» نخستین‌بار در سال ۱۳۴۸ توسط دانشگاه شیراز منتشر شد و بارها توسط ناشران مختلف بازچاپ شده است. سرانجام این باستان‌شناس برجسته ایرانی در روز ۲۲ امرداد ۱۳۶۸ درگذشت. بازچاپ کتاب «پایتخت‌های شاهنشاهان هخامنشی؛ شوش ـ هگمتانه ـ تخت جمشید» نوشته زنده‌یاد علی سامی، یکی از منابع با ارزش تاریخ هخامنشیان را در اختیار خوانندگان فارسی زبان قرار می‌دهد. تجدید چاپ این کتاب توسط موسسه فرهنگی انتشاراتی پازینه، کمکی به شناخت بیشتر آن دوره از تاریخ ایران است. این کتاب با شمارگان هزار نسخه و به بهای ۱۲۵۰۰ تومان عرضه شده است. کتاب «پایتخت‌های شاهنشاهان هخامنشی» که در ۵۰۵ صفحه نگاشته شده است، همراه با تصاویری از بناها، کاخ‌ها و اشیای به دست آمده در کاوش‌های تخت جمشید است.