سه پیشنهاد برای تغییر خط

خط فارسی هرازچندگاهی مورد بحث واقع می شود و بعد از مدتی دوباره به حاشیه رانده می شود حاصل هر بار پیگیری افراد و گروه های مختلف در رسم الخط آنها مشاهده می شود و از بین پیشنهادهای آنان گاه یكی دو پیشنهاد رواج و روایی می یابد

خط فارسی هرازچندگاهی مورد بحث واقع می شود و بعد از مدتی دوباره به حاشیه رانده می شود. حاصل هر بار پیگیری افراد و گروه های مختلف در رسم الخط آنها مشاهده می شود و از بین پیشنهادهای آنان گاه یكی دو پیشنهاد رواج و روایی می یابد. در مقاله زیر سعی شده است سه پیشنهاد كه پیش از این در نوشته های برخی اعمال شده شكلی مستدل بررسی شود تا چنانچه اختلاف نظر فراوانی در پی نداشت به عنوان پیشنهادهای منطقی در خط امروز فارسی اعمال گردد.

یك دهه پیش گروهی از نویسندگان و محققان جمع شدند و برای اولین بار سنت فردی بازنگری در خط فارسی را كنار گذاشتند. فعالیت های آن شورا - گرچه با رفتار جمعی خود و اعمال پیشنهادهایش در نشریه ادبی «آدینه» قدم های مثبتی برداشت اما - به دلیل اعمال نشدن كامل پیشنهادها از طرف فرهنگستان و حتا ادامه نیافتن همان جلسات مابین فرهیختگان، مطابق سنت بازنگری در خط فارسی، ابتر ماند. حالا مدت هاست كه این موضوع مطرح نیست و تنها می توان به چاپ كتاب پیگیرترین فرد آن گروه یعنی آقای كابلی دل خوش كرد. تا آن كتاب منتشر شود، بهترین مرجع، كتاب جناب دكتر میرشمس الدین ادیب سلطانی است با عنوان «درآمدی بر چگونگی شیوه خط فارسی». در این كتاب هم بحثی دقیق جهت شناخت خط فارسی وجود دارد و هم اشاره هایی روشنگر به پیشنهادهای اصلاحی. تنها كمبود این كتاب اصلاحات پیشنهادی اخیر است كه با انتشار كتاب آقای كابلی برطرف خواهد شد.

از آنجا كه در این فرصت نظر به طرح سه پیشنهاد اصلاحی دارم، نیازی به دانستن و یا اشاره به پیشنهادهای مختلف تغییر خط نمی بینم. پس فعلاً همین یك مرجع موجود كارگشاست. برای عملی شدن پیشنهادها به نظر می رسد كه دو كار اجتناب ناپذیر است؛ یكی اقدام جمعی و دیگر ابراز پیشنهادها به شكل مستمر و محدود. آقایان آشوری و كابلی گرچه در نوشته های خود به اعمال پیشنهادهایشان مبادرت ورزیده اند و البته استدلال های خود را نیز طی مقالات متعددی مطرح كرده اند اما در حال حاضر چندان اقبالی از طرف دیگر نویسندگان نسبت به اعمال پیشنهاد این دو مشاهده نمی شود و اگر گاهی تأسی به بعضی پیشنهادها دیده می شود نیز دقیق و كامل نیست. تلاش ارزشمند این افراد در ایجاد زمینه بررسی منطقی خط تا موقعی كه توسط افراد متعددی به كار گرفته نشود و از طرف مراجع رسمی مورد استفاده قرار نگیرد و ابلاغ نشود، نه آنكه بی فایده باشد اما به هر حال نتیجه عملی قابل بحثی نمی یابد.

همچنان نویسندگانی كه به اعمال بعضی اصلاحات در خط فارسی مبادرت ورزیده اند نیز پس از آنكه محصول نوشتاری جدیدی ارائه ندادند، در واقع آن اصلاحات را در نوشته های قدیم خودشان مدفون كردند. در این زمینه می توان به رسم الخط كتاب های آقایان الهی، اسلام پور، نعلبندیان و یا نشریه «اندیشه و هنر» زیر نظر آقای ناصر وثوقی اشاره كرد. اما در این میان نمونه هایی وجود دارد كه نشان موفقیت در تبیین و اعمال رسمی یك پیشنهاد است و من فكر می كنم با توجه به روند اعمال این پیشنهادها بتوان راهی برای عملی شدن پیشنهادهای دیگر یافت. در همین یك دهه از میان پیشنهادهای بسیار، حذف «ی مرخم» و نوشتن «ی» بر روی خط كرسی پس از كلمات مختوم به «ه بیان حركت» در حالت اضافه، نه تنها از طرف بسیاری پذیرفته شد كه حتا اكنون در دستور خط فرهنگستان و كتاب های درسی پایه نیز اعمال می شود.

چنانكه ملاحظه می كنید هم اكنون «همه» و یا «خانه» دیگر به صورت «همه» و «خانه» نوشته می شوند. یا جدا نویسی پیشوند فعلی «می» كه دیگر شكل پیوسته نویسی آن به ندرت دیده می شود. یعنی اصلاحات پیشنهادی كه از پشتوانه منطقی خوبی برخوردارند وقتی توسط عده ای مورد استفاده قرار می گیرند، و همچنین با تعداد بالای پیشنهادها باعث طعن و طرد قلم به دستان نمی شود، آخرالامر به كرسی می نشیند و نتیجه می دهد. بنابر همین استدلال سه پیشنهاد اصلاحی را كه پیش از این نیز در رسم الخط بسیاری از نویسندگان دیده شده و مورد بحث واقع شده، دوباره مطرح می كنم تا بلكه با دیدی جمعی و سبك و سنگین كردن استدلالِ اعمال این پیشنهادها بتوانیم به منطقی تر شدن خطمان كمك كنیم. این اصلاحات نه تحت لوای تئوری خاصی بلكه براساس اصل تطابق گفتار و نوشتار كه فارغ از تئوری های مختلف قابل بررسی و اعمال است، انتخاب شده اند.

۱- حذف الف مقصوره

این الف كه در عربی كاربرد دارد و در بسیاری از كلمات به شكل «ی» نوشته می شود اما با صدای الف تلفظ می شود، هیچ جایگاه قابل قبولی در فارسی پیدا نمی كند و به نظر می رسد چنانكه در واژه هایی نظیر تماشا و تقاضا با الف نوشته می شود، در كلمات دیگر نیز باید با حرف الف نشان داده شود. چرا كه وقتی حرفی برای صدای مورد نظر وجود دارد دیگر چه نیازی به اضافه كردن یك علامت جدید داریم؟ البته امروزه بسیاری به این امر عمل می كنند اما فرهنگستان از پذیرفتن آن با این جمله سر باز زده است: «در املای كلمات و تركیبات عربی، كه عیناً وارد زبان فارسی شده است، در بعضی موارد، قواعد املای عربی رعایت می شود» حال آنكه ملك الشعرای بهار سال ها پیش چنین می نویسد: «اما با الف نوشتن كلماتی كه در عربی به یاء مقصوره نوشته می شود كاملاً منطقی است، . . . و جا دارد كه فرهنگستان ایران اعلام نماید كه منبعد این كلمات یعنی: تمنی، تقاضی، كسری، مصطفی و نظایر آن را با الف باید نوشت.» در واقع یك كلمه وارداتی مشخصات زبان میزبان را می پذیرد و به قول آقای ادیب سلطانی «بر پایه اصل همخوانی نوشتار و گفتار» صحیح تر آن است كه این واژه ها را با الف بنویسیم. اعمال این مورد در اسامی نیز صحیح است و قطعاً با متداول شدن این شكل نوشتار، نارضایتی خوانندگان نیز برطرف می شود.

---