بازتاب انقلاب اسلامی ایران بر جنبش اسلامی در پاکستان

انقلاب اسلامی ایران كشورها و ملتهای فراوانی را تحت تاثیر خود قرار داد, كه این تاثیرات فرصت ها و تهدیدهای فراوانی برای ایران به وجود آورد یكی از كشورهایی كه به شدت از انقلاب اسلامی ایران ملهم گردید كشور پاكستان بود مردم پاكستان با آغوش باز از انقلاب اسلامی ایران استقبال نمودند و در این میان شیعیان پاكستان بیش از هر گروه دیگری پذیرای انقلاب ایران گردیدند هدف اصلی این پژوهش, بررسی تاثیر انقلاب اسلامی بر جنبش اسلامی درپاكستان می باشد

● مقدمه:

انقلاب اسلامی ایران یكی از بزرگترین حوادث نیمه دوم قرن بیستم می‌باشد، هیچ انقلابی در چهارچوب مرزهای ملی كشور مبدا انقلاب باقی نمی‌ماند و انقلاب اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثنی نبود. انقلاب اسلامی ایران كشورها و ملتهای فراوانی را تحت تاثیر خود قرار داد، كه این تاثیرات فرصت ها و تهدیدهای فراوانی برای ایران به وجود آورد. یكی از كشورهایی كه به شدت از انقلاب اسلامی ایران ملهم گردید كشور پاكستان بود، مردم پاكستان با آغوش باز از انقلاب اسلامی ایران استقبال نمودند و در این میان شیعیان پاكستان بیش از هر گروه دیگری پذیرای انقلاب ایران گردیدند. هدف اصلی این پژوهش ، بررسی تاثیر انقلاب اسلامی بر جنبش اسلامی۲ درپاكستان می‌باشد.

● نقش فرقه گرایی۳مذهبی(وهابیت) در روابط جمهوری اسلامی و پاکستان

«کشوراسلامی پاکستان از دیر باز مهد پرورش جنبشهای سیاسی و اجتماعی اسلامی بوده و در دهه های اخیر رشد چشمگیری داشته است»۴ ، فرقه گرایی بعنوان یکی از عواملی که در عدم نیل به شعارها و اهداف جنبش های اسلامی پاکستان مطرح است و همچنین در زمینه تاثیر گذاری انقلاب اسلامی چالش هایی را به وجود آورده است، که در این قسمت به جهت اهمیت آن با موضوع مقاله به آن نگاهی گذرا داریم:

جامعه پاکستان به لحاظ سیاسی به گروههای بی شمار خرد و کلان تقسیم می شود و از جنبه مذهبی نیز علاوه بر فرقه های عمده سنی و شیعه به مسلک ها و گرایش های عدیده ای تقسیم می شود و از جهت طایفه ای و زبانی نیز وضعیت بدین شکل است. به این ترتیب به نظر می رسد نظریه وحدت گرایی داخلی به حداقل ممکن کاهش یافته و دور نمایی که از اوضاع فرق و رویارویی مذاهب تصویر شده، جای كمی برای وحدت ‌نظر در وضعیت فعلی باقی می‌گذارد. قومیت‌گرایی و تعصبات قومی و نژادی كه یكی از مهمترین علل و عوامل تفرقه و ضعف مسلمین محسوب می‌شود یكی از عقاید انحرافی و باطلی است كه در جامعه اسلامی رسوخ نمود و ما امروزه با تشدید آن بویژه پس از انقلاب اسلامی در جامعه پاكستان روبرو هستیم و عملكرد آنها را در قالب درگیری های فرقه‌ای بین شیعه و سنی و حمله و ترور نسبت به دیپلمات های ایرانی و نابودی مراكز متعلق به جمهوری اسلامی ایران شاهدیم. پس از آنكه مسلمانان از تربیت دینی و تعالیم اصیل اسلامی فاصله گرفتند، بدین طریق تفرقه و تجزیه در میان مسلمین ایجاد شد. با نگرشی به ساختار سیاسی پاکستان این مطلب واضح است که پاکستان نقش خنثی و توام با سکوت را در برابر تنش های فرقه ای در پیش گرفته. این مساله بدلیل آن است که پاکستان فاقد اصول نهادینه شده و تعریف مشخص در خصوص مبانی و پایه های حکومت اسلامی است .۵

نظام حاکم بر پاکستان گرچه نظام سیاسی جمهوری اسلامی بیان شده است لکن در عمل تعریف مشخصی و روشنی از اسلام که جامعۀ پاکستان را به سوی نوعی اتفاق نظر برساند و بتواند نوع حکومت را با توجه به اصول ثابت بر گرفته از ایدئولوژی اسلامی تعریف کند وجود ندارد و در واقع کارگزاران حکومتی برای کسب مشروعیت به سمت طیف های قدرت در جامعه گرایش پیدا می کنند که این خود موجبات تنش و تحریک گروه های دیگر را فراهم نموده است. جامعه پاکستان دارای فرق مختلفی است که هر یک دارای ایده ها و تعصبات قومی و برداشت های مذهبی هستند که روز به روز بر دامنه شکاف آن افزوده می شود و این وضعیت حتی به روابط ایران و پاکستان هم کشیده شده و با وجود اینکه ایران اولین دولتی بود که جمهوری پاکستان را به رسمیت شناخت و حتی حامی پاکستان در جنگ پاکستان و هند بوده است با این حال از تاثیرات فرقه ای مذهبی در پاکستان در امان نمانده و بارها منافع اش مورد تهدید قرار گرفته است.

به تعبیری انقلاب اسلامی ایران بطور همزمان دو گونه تاثیر شگرف را برجای گذاشت:

سقوط شاه و بر هم خوردن معادلات منطقه‌ای، واکنش غرب را برانگیخت و در سیاست منطقه‌ای غرب كه تا این زمان بر پایه استراتژی دو ستونی نیكسون استوار بود و ایران ستون اصلی سیاست غرب و حافظ منافع آن در منطقه محسوب می‌شد، با سقوط شاه خلاء قدرت جدی بوجود آمد. تسامح دولت پاكستان را نیز می‌توان از ابتدا پیروزی انقلاب اسلامی در این خصوص مشاهده كرد، علیرغم اینكه ضیاءالحق اولیّن زمامداری بود كه پیروزی انقلاب اسلامی را تبریك گفت و نظام انقلابی ایران را به رسمیت شناخت ، ولی به تبع همین برخوردهای فرقه‌ای زمینه‌ گرایش او به صف مخالفین انقلاب اسلامی را هموار نمود. به این ترتیب دور تازه‌ای از تشدید برخوردهای فرقه‌ای علیه شیعیان آغاز شد كه این بار برخوردها بسیار شدید و سازمان یافته‌تر بود. بدین معنا كه اگر تا این زمان معدود برخوردهای شیعه و سنی فقط در ایام محرم در بین پاره‌ای افراط و تفریط و برخوردهای خرافی برخی شیعیان و یا تنگ‌نظری های بعضی فرق اهل سنت صورت می‌گرفت، اكنون این برخوردها به شكل كاملا سازمان یافته صورت می‌گیرد و سازمانی عریض و طویل و برخوردار از كمك های بی‌دریغ امریكا و عربستان سعودی و دولتهای محلی به تشكیلات انجمن سپاه صحابه جهت مبارزه با شیعیان و حمله به منافع ج.ا.ایران در پاكستان و صدور همین تفكر ضداسلامی و ضدایرانی به جهان منجر شده است.۶

● دولت ضیاءالحق و واکنش به انقلاب اسلامی ایران

پاکستان از اولین کشورهایی بود که جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت. پاکستان که از ابتدای شروع تظاهرات علیه رژیم شاه با دقت تحولات ایران را از نظر داشت با اوج گیری مبارزات مردم در ارتباط با سیاست هایش نسبت به ایران تجدید نظر به عمل آورد. در این تصمیم گیری توجه و علاقمندی خاص مردم پاکستان نسبت به حرکت مردم ایران تاثیری اساسی داشت. مطبوعات و مردم پاکستان به استقبال از انقلاب اسلامی می شتافتند و در پی آن نیز حکومت ضیاء الحق در این کار پیشقدم شد و در روز ۲۱بهمن ماه نظام جدید ایران را به رسمیت شناخت؛ ولی به دلیل روابط نزدیک پاکستان با رژیم سابق ایران تلقی عمومی در مورد ایران خوب نبود و این مطلب در مطبوعات ایران منعکس می شد گرچه تا مدتی روابط دیپلماتیک بدون هیچ وقفه ای ادامه یافت .

انتقادهای مطبوعات و رسانه های ایران از رژیم نظامی پاکستان، نزدیکی کاملا آشکار پاکستان به آمریکا، افزایش حمایت مالی عربستان و امارات متحده عربی از پاکستان و نزدیکی نسبی عمان به این کشور و بالاخره رقابت پاکستان با ایران در زمینه یافتن راه حل برای مسئله افغانستان بتدریج در مطبوعات پاکستان منعکس گردید و مدتی نیز روابط دیپلماتیک میان دو کشور را نیز تا حد کاردار تنزل داد.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران آثار عمیقی در داخل پاکستان به جای گذاشت و دولت نظامی ضیاءالاحق را واداشت تا اقداماتی را که قبلا به منظور اسلامی کردن اداره امور سیاس ی،اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور اعلام نموده بود با شتاب بیشتری دنبال نماید.

برای اعلام مواضع دوستانه، پاکستان در تحریم اقتصادی از سوی غرب شرکت ننمود و در جریان جنگ ایران و عراق نیز موضع نسبتا بیطرفانه ای اتخاذ کرد تا اینکه در سال ۱۹۸۲با مذاکرات دو طرف و تغییرتلقی مطبوعات زمینه تحکیم و توسعه روابط فراهم آمد و مجددا روابط دو کشور به حد مبادله سفیر ارتقاء یافت .

پس از حمله عراق به ایران، پاکستان برای آنکه رسیدن انواع کالاها به ایران را در شرایط جنگی تسهیل نماید، بندر کراچی را برای تخلیه بار در اختیار ایران قرار داد. ضیاءالحق در سپتامبر ۱۹۸۰ دو بار با سایر سران کشورهای اسلامی به منظور میانجیگری به تهران سفرنمود. آقا شاهی وزیر امور خارجه پاکستان نیز به همین منظور به ایران سفر کرد. وی در کنفرانس طائف در موافقت با مواضع ایران در جنگ تحمیلی اظهاراتی بیان نمود و موضوع احیای مجدد همکاری عمران منطقه ای مطرح شد. ایران نیز در مقابل، مدت اعتبار وامهای اعطایی پاکستان را تمدید نمود.۷

با وجود آنکه بیش از ۲۵درصد مردم این کشور را شیعیان تشکیل می دهند، ولی در دولت ضیاالحق نقش سیاسی شیعیان کاهش یافت. بعد از وقوع انقلاب اسلامی، بعضی بر این عقیده بودند که پاکستان حلقه ی دوم انقلاب اسلامی می باشد. علت این امر را شیرین هانتر۸ این گونه بیان می کند :

«جاذبه ی ایران برای فعالان اسلامی و حتی آن هایی که به طور اخص فعالیتی ندارند، ولی مایلند جوامع آنها در راستای اصول اسلامی حرکت کند بدین جهت است که ایران تنها کشوری است که در آن اسلام به طور رسمی اساس حکومت قرار گرفته است لذا بسیاری از مسلمانان معتقدند که حمایت از این کشور وظیفه ی هر مسلمانی است.»۹

بطورکلی تاثیر انقلاب بر دولت پاکستان را می توان در دو مورد بیان کرد: یکی نزدیک تر شدن ساختارسیاسی ایران و پاکستان و دیگری، پر رنگ شدن اسلامی کردن امور عمومی است.

● نقش علمای پاکستان در ترویج انقلاب اسلامی ایران

روحانیت، احزاب و سازمان های دینی پاکستان قبل از پیروزی انقلاب اسلامی با شخصیت امام خمینی و نهضت ایشان آشنا بود و پاره ای از آن ها ارتباط تنگاتنگی نیز داشتند. در معرفی شخصیت ایشان، روحانیت و طلاب پاکستانی در حوزه های علمیه ی نجف و داخل پاکستان نقش مهمی ایفا نمودند؛ از جمله افرادی مانند سید صفدر حسینی نجفی ، سیدمرتضی حسن صدر الافضل، سید علی موسوی در لاهور، شیخ غلام محمد غروی، سید ابراهیم رضوی، شیخ علی بوستان و شیخ حسن باروی در حوزه ی قم، از شمار روحانیونی بودند که مردم را به تقلید از امام خمینی دعوت می نمودند.۱۰" قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، علمای شیعه حضور چندانی در صحنه های سیاسی و اجتماعی نداشتند و بیشتر به اجرای مراسم سنتی، ضیافت و اعیاد معصومین و بویژه عزاداری سیدالشهدا(ع)اکتفا می کردندو در این امور هم نقش سازنده ای نداشتند، زیرا در خلال این گونه فعالیت ها به موضوعات اختلاف بین شیعه و سنی بیشتر توجه می شد. بعد از وقوع انقلاب، علمای شیعه در حرکت های مذهبی و اجتماعی خود مردم را به مشارکت در مسائل سیاسی دعوت می کردند. هم اکنون شیعیان این کشور نقش عمده ای در سیاست پاکستان ایفا می کنند. کنفرانس قرآن و سنت در سال ۱۹۸۷م به ریاست عارف حسین حسینی، نقطه عطفی در آگاهی سیاسی شیعیان این کشور و نقش فعال آنان در صحنه ی سیاست دولت بود؛ به طوری که در انتخابات مجلس ملی و سنا در سال های ۱۹۸۸م ،۱۹۹۳و۱۹۹۷م تعدادی از نامزد های شیعه بویزه نهضت جعفری به مجلس راه یافتند که در میان آن ها می توان از امان الله سیال، مرید کاظم، سید جواد هادی و سید عابد حسن حسینی نام برد. گفتنی است که امان الله سیال در شهر جهنگ، مرکز فعالیت سپاه صحابه توانست در یک مبارزه ی انتخاباتی نزدیک با اعظم طارق، دبیر کل سپاه صحابه، بیشترین رای را کسب کند.۱۱

● جنبش های اسلامی پاکستان

"تاثیرانقلاب بر کشورهای اسلامی دیگر به همان اندازه که به تلاش های خود ایران وابسته بوده، به وضعیت کشور و منطقه مورد نظر نیز بستگی داشته است."۱۲ سیاست خارجی جمهوری اسلامی در دفاع از ارزش‌های دینی، نفی سلطه و سلطه‌پذیری، حفظ استقلال و تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران و اولویت رابطه با كشورهای همسایه و جهان سوم خلاصه می‌شود كه با توجه به این موضوع كشور پاكستان جایگاه خاصی در روابط با ایران دارد.۱۳ پاکستان درمنطقه آسیا یکی از بارزترین کشورهایی است که بستر خیزش نهضت های دینی بسیاری بوده و از تنوع و تکثر کافی برخوردار می باشند و در مواجهه با موج ایدئولوژیک انقلاب اسلامی ایران تاثیرات آن بخصوص در مورد گروههای سنی مذهب من جمله «جماعت اسلامی» حائز اهمیت است.

الف) گروههای اهل تسنن:

۱) جماعت اسلامی

جماعت اسلامی پاکستان در سال ۱۹۴۱م . توسط عّده ای از علماء اهل تسنن به رهبری سید ابو الاعلی مودودی تاسیس شد.۱۴ اکثر حامیان جماعت اسلامی به فقه حنفی تعلق دارند و به ندرت از اهل تشیع یا کسانی دیگر به این جماعت می پیوندند و این خصیصه ای است که هیچ حزب یا گروه مذهب پاکستان از آن مستثنی نیست. در عین حال جماعت اسلامی دارای ویژگیهایی است که آن را از سایر احزاب و گروههای مذهبی ممتاز می کند.

▪ بین سایر احزاب اسلامی پاکستان جماعت اسلامی شاید تنها حزبی است که نظام کلی و جامع اسلامی ارائه می دهد که در آن اسلام در تمامی ابعاد زندگی نفوذ کرده است. شاید به همین علت نوشته های ابوالاعلی مودوی از عمومیت خاص برخوردار است و او در نوشته هایش در اکثر مسائل جامعه رای خاصی ارائه داده است. ۱۵

▪ این حزب از لحاظ تئوریک تنها حزب اسلامی است که سیستم ترتیبی نیز ارائه داده است.

▪ جماعت اسلامی درتمامی مناطق پاکستان حامیانی دارد و به منطقه خاصی محدود نیست. گرچه نتایج انتخاباتی حزب بسیار ناامید کننده است لیکن حامیان آن در تمام حضور دارند.

حمایت و موضع "جماعت اسلامی" پاکستان به عنوان جنبشی سنی مذهب از انقلاب اسلامی ایران در فتوای ابوالا علی مودودی۱۶ تجّلی یافت ۱۷که گفت:

« انقلاب امام خمینی یک انقلاب اسلامی است . پیشگامان این انقلاب جوانان مسلمانی هستند که در دیگر جنبش اسلامی آموزش دیده اند. بنابراین کلیه مسلمانان بطور کلی و جنبش های آزادیبخش بطور اخص باید از این انقلاب کاملا حمایت کرده و در کلیه زمینه ها با آن همکاری کنند.»۱۸

همچنین مودودی در پاسخ به سوالی پیرامون انقلاب اسلامی در ایران بیان می کند که :

«انقلاب خمینی یک انقلاب اسلامی است. کلیه ی مسلمانان به طور جنبش آزادی بخش به طور اخص باید از این انقلاب در همه ی زمینه ها حمایت کنند.»۱۹

پژوهشگر: سید علی فاطمی

پی نوشت ها:

۱-پژوهشگرمسائل جهان اسلام.

۲- -مصادیق روایی مبنی بر موافقت اسلام با جنبش اسلامی آیات زیادی وارد شده که از مهمترین آنها«إن الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیر ما بانفسهم» " رعدآیه۱۱" می باشد.

۳- sectarianis

۴- عارفی محمد اکرم ،۱۳۷۹،جنبش اسلامی پاکستان ،قابل دسترسی در سایت: www.irandoc.ac.ir

۵- اكبرپور، رضا علی، ۱۳۷۶،نقش فرقه‌گرائی مذهبی (وهابیت) در روابط جمهوری www.irandoc.ac.ir اسلامی ایران و پاكستان، قابل دسترسی در سایت:

۶- پیشین.

۷- فرزین نیا،زیبا،پاکستان ،( تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، چاپ اول ۱۳۷۶ )،ص ۲۳۲.

۸-Shireent.Hunte

۹- روزنامه کیهان۲/۵/۶۷،به نقل از حمزه امرایی، انقلاب اسلامی ایران و جنبشهای اسلامی معاصر،ص۲۵۲.

۱۰- امرایی حمزه،انقلاب اسلامی ایران و جنبشهای اسلامی معاصر،(تهران :مرکز اسناد انقلاب اسلامی،۱۳۸۳)،ص۲۴۹.

۱۱- تاثیر انقلاب اسلامی برعلما و سازمان های سیاسی و فرهنگی پاکستان،فصل نامه ی پژوهش نامه ی انقلاب اسلامی،به نقل از حمزه امرایی، انقلاب اسلامی ایران و جنبشهای اسلامی معاصر،ص۱۷۷

۱۲- جان.ال.اسپوزیتو،انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن،ترجمه محسن مدیر شانه چی،(تهران:مرکز بازشناسی اسلام و ایران(باز)،چاپ اول،۱۳۸۲)،ص ۳۳.

۱۳- آمری راد داود،۱۳۷۴، روابط ایران و پاكستان بعد از انقلاب اسلامی (۱۳۵۷- www.isu.ac.ir ۱۳۶۷) قابل دسترسی در سایت

۱۴-گیلانی، سید اسعد، جماعت اسلامی۱۹۴۱تا۱۹۴۷،(لاهور:فیروز سنز،۱۹۹۲)ص۴۷-۲۲.

۱۵-عنایت حمید،اندیشه سیاسی اسلام در اسلام معاصر،ترجمه بهاءالدین خرمشاهی ،(تهران:انتشارات خوارزمی،۱۳۷۲)،۱۹۶-۱۸۳.

۱۶-مودودی دهها کتب و رساله تالیف کرده است .برای آگاهی رجوع کنید به:

- Ahmad, Khurshid , Islamic perspectives , studies in honour of sayyid Abul Aala Mawdudi , (Jaddah ,۱۹۷۹

۱۷-امرایی حمزه، پیشین.

۱۸-روزنامه کیهان ،۲/۵/۱۳۶۷.

۱۹-روزنامه کیهان،۲/۵/۱۳۶۷،به نقل از حمزه امرایی.

۲۰-پیشین.

۲۱-فصلنامه حضور،شماره ۳۴،به نقل از :ماهنامه رواق اندیشه.

۲۲-حافظ تقی الدین ،پاکستان کی سیاسی جماعتین اور تحریکین (احزاب و نهضتهای سیاسی پاکستان)،لاهور،فکشن هاوس،۱۹۹۵،ص ۵۰۳.

۲۳-امرایی ،پیشین .

۲۴-فرزین نیا زیبا ،سیاست خارجی پاکستان ،(تهران:دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ،چاپ اول،۱۳۸۳)،صفحه ۹۶-۹۷

۲۵-امرایی،پیشین.

۲۶-فرزین نیا زیبا ،سیاست خارجی پاکستان،همان.

۲۷-حافظ تقی الدین ، پیشین ،ص ۱۹۷.

۲۸-امرایی حمزه، پیشین.

۲۹-موسسه شهید الحسین،یادواره ی عارف حسین حسینی ،به نقل از حمزه امرایی، انقلاب اسلامی ایران و جنبشهای اسلامی معاصر،ص۲۵۱.

۳۰-روزنامه ابرار ،۱۱/۷/۱۳۷۱.

۳۱-امرایی،پیشین.

۳۲-همان.

۳۳- .Globolization

---