مناره ها, نماد تمدن ایرانی ـ اسلامی

شهر اصفهان به عنوان موزه فرهنگ و تمدن ایرانی جایگاهی درخشان, نه فقط در کشورمان بلکه در جهان دارد یکی از بخش های ویژه این موزه بی مانند مناره های تاریخی آن است که اصفهان را به عنوان زادگاه اصلی این بناهای تاریخی معروف کرده است

شهر اصفهان به عنوان موزه فرهنگ و تمدن ایرانی جایگاهی درخشان، نه فقط در کشورمان بلکه در جهان دارد. یکی از بخش‌های ویژه این موزه بی‌مانند مناره‌های تاریخی آن است که اصفهان را به عنوان زادگاه اصلی این بناهای تاریخی معروف کرده است.

در گذشته تعداد بی‌شماری مناره در اصفهان وجود داشته است اما متأسفانه در ادوار گذشته به دلیل بی‌توجهی حاکمان وقت بسیاری از این مناره‌ها یا به عبارتی این هویت ایرانی ـ اسلامی مردمان اصفهان تخریب شده‌اند و هم‌اکنون فقط ۱۷ مناره تاریخی در اصفهان برجا مانده است.

● ارتقای امنیت در شب

مناره‌ها در گذشته باتوجه به بافت پیچ در پیچ شهر و کوچه‌ها از نظر ارتقای امنیت در هر منطقه بسیار مهم بوده است.

بعد از ظهور دین مبین اسلام مناره‌ها جایگاهی برای مؤذن‌ها شد.

مناره‌ها باتوجه به اینکه دارای ساختاری باریک هستند، درنگاه نخست کم‌تعادل‌تر به‌نظر می‌رسد ولی بسیار مقاوم هستند.

مخروطی و استوانه‌ای بودن شکل مناره‌ها عامل مهمی برای مقاومت در مقابل حوادث بویژه زلزله است. هنگامی که زلزله رخ دهد مناره‌ها با جذب نوسانات رفت و برگشت نیروهای پرشی پایه، از تراز کف تا تراز فوقانی، خسارات زلزله را کاهش می‌دهد.

در نگاه نخست مناره‌ها از پایین به بالا دارای یک «ساق» هستند که در بالای آن یک طوق است و به آن «گلوگاه» مناره می‌گویند. در بالای گلوگاه قسمتی به شکل چتر قرار دارد که به آن «نعلبکی» گفته می‌شود. به بالاترین قسمت مناره هم «تاج» می‌گویند که اگر بخش «شالوده» به آن نیز اضافه شود، مناره شامل پنج بخش است.

▪ مناره سین

قدیمی‌ترین مناره تاریخی در اصفهان مناره سین متعلق به سال ۵۲۶ هجری قمری است.

مناره‌ها بیشتر در کنار گنبد مساجد قرار داشته‌اند و هم‌اکنون ۱۷ مناره موجود در اصفهان با همکاری سازمان میراث فرهنگی به ثبت ملی رسیده است و در آینده‌ای نزدیک نیز به ثبت سازمان یونسکو می‌رسند.

▪ منار جنبان

منار جنبان یکی از قدیمی‌ترین آثار تاریخی اصفهان است. این بنا دارای دو مناره است که بر روی قبر عمو عبدالله در قرن هشتم هجری ساخته شده است. با حرکت‌دادن یکی از مناره‌ها، نه تنها مناره دیگر بلکه تمامی این ساختمان مرتعش می‌شود و این از ویژگی‌های شاخص این بنا است.

هر یک از این دو مناره ۱۷ متر بلندی دارد و ارتفاع بنا ۱۰ متر است.

▪ مناره ساربان

مناره ساربان که از دوران سلجوقیان به یادگار مانده است، در منطقه جوباره واقع است. در گذشته در کنار این مناره مسجدی وجود داشت که در حال حاضر هیچ اثری از آن دیده نمی‌شود. این مناره از هفت قسمت کاملاً متمایز ساخته شده است.

این بنای مرتفع در حال حاضر بر سمت غرب متمایل شده است.

▪ مناره دارالضیافه

مناره دارالضیافه نیز در محله جوباره و در مسیر خیابان ابن‌سینا قرار دارد که این مناره بر سر در مجللی که اکنون بقایای آن وجود دارد، ساخته شده است.

وجه تسمیه این مناره به این دلیل است که بر سر راه یک مهمانسرا، در ورودی شهر واقع بوده است. این عمارت متعلق به امیر یا حکمرانی بوده است که متأسفانه امروز فقط بقایای آن به چشم می‌خورد.

▪ مناره باغ قوشخانه

مناره باغ قوشخانه (طوقچی) از بناهای قرن هشتم هجری است.

آن را طوقچی نام گذاشتند زیرا در مجاورت دروازه قدیم شهر بوده و امروز از آن دروازه فقط دو شیر سنگی بر جا مانده و این دو اکنون به مجاورت پل خواجو انتقال یافته است.

به دلیل مجاورت بنا با آرامگاه علی بن سهل، این مناره را مناره علی بن سهل نیز می‌نامند.

باغ قوشخانه از باغ‌های دوره شاه عباس اول است و پادشاهان صفوی آیین اعطای خلقت را در این مکان برگزار می‌کرده‌اند.

ارتفاع این مناره ۳۸ متر و دارای پوشش تزئیناتی به خط فیروزه‌ای بر زمینة آجری است که به صورت مارپیچ، جمله «الله اکبر» تکرار شده است.

▪ مناره چهل دختران

مناره چهل دختران که با هویت‌ترین مناره شهر نامگذاری شده است، تنها مناره کتیبه‌دار منفرد است که هم نام واقف و هم سال ساخت به صورت مستند بر روی آن هنوز باقی است.

کتیبه این مناره به خط کوفی است و ابی‌الفتح نهوجی واقف آن بوده است و ساخت مناره به سال ۵۰۱ هجری قمری برمی‌گردد و ارتفاع آن ۲۴ متر است.

▪ مناره‌های دردشت و بخت آغا

دو مناره دردشت بر فراز سردر بلندی به ارتفاع حدود ۱۵ متر قرار دارد که باقیمانده مدرسه باشکوهی از دوره پادشاهی محمد آل مظفر است.

مناره‌های دردشت متصل به بنایی برج مانند به نام مقبره «سلطان بخت آغا» است که مزار همسر سلطان محمد آل مظفر است و در سال ۷۶۹ هجری قمری به قتل رسیده است.کتیبه مناره های دردشت که یکی از آنها فروریخته و دیگری باقی مانده است، به خط آجری بر زمینه کاشی فیروزه‌ای حک شده است که در حوالی میدان عتیق واقع است.

▪ مناره مسجد علی (ع)

مناره مسجد علی (ع) یکی از جالب‌ترین و بزرگترین مناره‌های موجود در اصفهان است که با فاصله کمی از مسجد جامع عتیق واقع است. این مناره که در سال ۵۲۵ هجری قمری ساخته شده است، از بناهای باشکوه دوران سلجوقی در قرن ششم هجری قمری به شمار می‌آید. این مناره با ۱۶۴ پله حدود ۵/۵۱متر ارتفاع دارد. این مناره دارای پنج کتیبه است که سه کتیبه اول از پایین به بالا به خط کوفی با کلمات و عبارات مذهبی تزئین شده است.

▪ مناره گلدسته

«مناره گلدسته» بر روی میله فرو ریخته مناره قدیمی به نام گلدسته پیش از سال ۱۰۶۷ هجری قمری ساخته شده است. این مناره متعلق به مدرسه یا مسجدی بوده که اکنون از بین رفته است.

▪ مناره برسیان

مناره برسیان یکی از قدیمی‌ترین مناره‌های ایران است که در روستای برسیان در حاشیه ساحل شمالی زاینده‌رود و در شرق اصفهان واقع است.

این مناره به شکل ستونی مدور و با آجر و ملاط گچ ساخته شده است.

مناره برسیان بدون کاشیکاری است و هیچ سکو یا پایه‌ای ندارد.

تزئینات این مناره به هزار باف معروف است که در آن با آجر، نقوشی به شکل لوزی‌هایی می‌سازند که به مربع نزدیک است.

کتیبه این مناره به خط کوفی است و آیه ۷۶ سوره حج در آن حک شده است.

تاریخ‌نویسان شیوه آجر چینی این مناره را یکی از بهترین نمونه‌های صنعت آجر چینی دوران سلجوقی در قرن پنجم می‌دانند.

مسجد حکیم اصفهان که بنای تاریخی است و در گذشته مسجد دیلمی نام داشته است، مناره‌ای با ارتفاع بیش از ۱۰۰ متر داشته که بعضی متون تاریخی تخریب آن را به حاکمان مغول نسبت می‌دهد.

مناره‌ها هر چند از نظر ظاهری بناهای ساده به نظر می‌رسند اما رعایت ساختار مهندسی در ساخت این مناره‌ها، امری جالب‌توجه است که نشان از استعداد ذاتی طراحان آن دارد و به همین علت مناره‌ها نمادی از هویت هنر و تمدن ایران اسلامی است.

اما نکته‌ای که نباید از دید مسئولان مغفول بماند، رسیدگی و حفاظت از مناره‌های تاریخی شهر اصفهان است که به نظر می‌رسد بیش از گذشته نیاز به توجه و رسیدگی دارد.

گزارش: نفیسه یزدانی