سیمای پیامبراکرم ص در کتاب آرمسترانگ

پیوستگی عمیق فرهنگ و سیاست در جهان امروز سبب گردیده است تولیدات و آثار فرهنگی , بدون توجه به زمینه ها و اهداف سیاسی , درك و فهم نشود البته در تحلیل تاثیر هریك بر دیگری نباید افراط كرد, اما غفلت از آن نیز زیانبار خواهد بود

پیوستگی عمیق فرهنگ و سیاست در جهان امروز سبب گردیده است تولیدات و آثار فرهنگی‏، بدون توجه به زمینه‌ها و اهداف سیاسی‏، درك و فهم نشود. البته در تحلیل تاثیر هریك بر دیگری نباید افراط كرد، اما غفلت از آن نیز زیانبار خواهد بود. متن پیش‌رو‏، نقدی بر كتاب «زندگینامه پیامبر اسلام(ص)» می‌باشد. این كتاب نمونه‌ای است از مواجهه‌های فرهنگی ــ سیاسی غرب با جهان اسلام كه می‌تواند در جلوه‌های متنوع چالشگری با جهان اسلام مورد توجه امعان نظر قرار گیرد.

● مقدمه

کتاب زندگی‌نامه پیامبر اسلام(ص) (Muhammad A Biography of Prophet) [۱] را خانم كارن آرمسترانگ (Karen Armstrong) در سال ۱۳۸۰.ش/۲۰۰۱.م نگاشته و آقای كیانوش حشمتی در سال ۱۳۸۲.ش/۲۰۰۳.م ترجمه كرده و در سال ۱۳۸۳.ش/۲۰۰۴.م انتشارات حكمت در شمارگان ۲۰۰۰ نسخه آن را به چاپ رسانده است. این كتاب ۳۷۷ صفحه دارد و از مقدمه مترجم و نویسنده، ده فصل اصلی و پی‌نویس‏ها تشكیل یافته است، اما آرمسترانگ كیست؟ انتشارات حكمت او را این‏گونه معرفی می‏كند:

خانم كارن آرمسترانگ یكی از صاحب‏نظران مشهور در عرصه دین در جهان انگلیسی‌زبان است كه هفت سال از عمرش را در مسلك راهبه‏ای كاتولیك سپری كرد. او شرح احوال خویش را در زندگی‌نامه پرفروش «از میان معبر باریك» بازنویسی كرده است. وی مؤلف كتابهای پرفروش و نام‌آوری چون «تاریخچه‏ای از خدا» كه تا كنون به بیش از سی زبان ترجمه شده است، «اسلام: تاریخی كوتاه» و «كتاب بودا» از مجموعه كتابهای انتشارات واید نفلدونیكلسون است. آثار دیگر آرمسترانگ عبارت‌اند از: «در جستجوی خدا: بنیادگرایی در آیین یهود»، «مسیحیت و اسلام»، در «آغاز: تفسیری نوین از پیدایش»، «تاریخ اورشلیم: یك شهر، سه دین» و «خداشناسی از ابراهیم تاكنون»

كتاب «زندگینامه پیامبراسلام(ص)» آرمسترانگ كه یك ماه پس از حادثه یازدهم‌ سپتامبر انتشار یافت و به پرفروش‏ترین كتاب سال امریكا تبدیل شد، با چه انگیزه‏ای به نگارش درآمد؟ آرمسترانگ در پاسخ به این پرسش می‏نویسد: ۱ــ در برابر مخالفت یك كنگره اسلامی انگلیسی، شیوخ عربستان و علمای الازهر با فتوای آیت‌الله خمینی(ره)، معرفی دنیای اسلام به خونخواری، متعصب دانستن اسلام و مسلمانان و ارائه چهره وحشتناك از سیمای محمد(ص) واكنشی صورت نمی‏گیرد، در حالی كه محمد(ص) یكی از انوار تاریخ بشریت است؛ ۲ــ غیرمنصفانه است كه اقدام چند مسلمان افراطی را به آیین پیامبر اسلام(ص) نسبت دهیم و دین او را دین ترور، قتل و وحشت بنامیم

البته حمله به اسلام، مسلمانان و پیامبر، سابقه‌ای طولانی در غرب دارد كه با انتشار كتاب آیات شیطانی و به‌ویژه با وقوع حادثه تروریستی یازدهم سپتامبر به اوج خود رسید. چه چیزی این حمله را شدت بخشید؟ در تورات و انجیل و در عملكرد اسرائیل یهودی و امریكای مسیحی هم موارد بسیاری وجود دارد كه می‌توان با دستاویز قراردادن آنها در برابر یهودیان و مسیحیان جبهه‌گیری كرد، اما چرا كسی از آنها برای تروریست خواندن پیروان موسی(ع) و هواداران عیسی(ع) استفاده نمی‏كند؟ در واقع آرمسترانگ می‏خواهد بگوید حمله گسترده و بی‏نظیر به مقدسات ‏اسلامی، او را واداشت كه برای دفاع از اسلام و مسلمانان و روشن شدن ذهن‏ مسیحیان غربی نسبت به چهره نورانی پیامبر(ص)، زندگی واقعی پیامبر(ص) را تحریر نماید. اما آیا او داستان حقیقی حیات آخرین فرستاده الهی را نگاشته است؟ برای پاسخ به این سوال خلاصه‌ای از كتاب در زیر ارائه شده است.

● خلاصه كتاب

این كتاب از ده فصل اصلی تشكیل شده است كه مرور خلاصه هر فصل، تفاوت آنها را در حجم و كیفیت مطالب نشان می‏دهد.

▪ فصل اول: محمد دشمن است؟!

توهین غربی‏ها به اسلام و پیامبر، سابقه طولانی دارد. نخستین توهین‏ها از اسپانیای اسلامی و قرطبه و از سال ۲۲۹.ش/ ۸۵۰.م آغاز شد. پرفكتوس، راهبه مسیحی، اولین ناسزاگو علیه پیامبر بود. به تأثیر از او، تعدادی از جوانان مسیحی قرطبه یك گروه شهادت‏طلب را تشكیل دادند تا مانع گسترش نام و آیین محمد(ص) در اسپانیا شوند. شهادت‌طلبان قرطبه با حمایت آشكار و پنهان برخی مقامات كلیسا و گروهی از مردم مسیحی می‏كوشیدند پیامبر را دروغگو، شهوت‌پرست و خوشگذران نشان دهند. تصویری كه این گروه از پیامبر آفرید، همچنان در اذهان عمومی غرب باقی ماند و در برافروختن شعله جنگهای صلیبی در ۴۷۴.ش/۱۰۹۵.م مؤثر واقع شد. از این رو، جای تعجب نیست كه در جنگهای صلیبی نام رسمی مسلمانان به كثافت تغییر یافت. افراد بسیاری كوشیدند تصویر ذهنی غربیان را نسبت به پیامبر عوض نمایند. این كوشش‏ها به موازات افزایش تخریب چهره پیامبر گسترش می‏یافت، ولی تعصب قدیمی آنچنان جا افتاده بود كه این تلاشها را ناكام می‏گذاشت. به علاوه حس برتربینی غربی كه به دلیل توسعه قدرت مادی اتفاق افتاد و به فتح و استعمار سرزمین‏های اسلامی منجر گردید، انسان غربی را به درستی عقایدش درباره پست بودن پیروان محمد(ص) و درست بودن اندیشه مسیحی مطمئن ساخت.

▪ فصل دوم: محمد یك انسان الهی است

محمد(ص) در چهل سالگی به رسالت مبعوث شد. فلسفه بعثت، نجات انسان جاهلی جزیره‏‎ًْالعرب و پس از آن نجات همهٔ انسانهای جاهلی آن عصر و عصرهای بعدی بود. او در یك دوره پانزده ساله به خودسازی پرداخت و آن‌گاه رسالت عظیم هدایت انسانها را پذیرفت. حوادثی كه بر پیامبر گذشت، در كتب تاریخی معتبری گرد آمده است كه نویسندگان آن عبارت‌اند از: محمد بن اسحاق (وفات ۱۴۶.ش/۷۶۷.م)، محمد بن عمرالواقدی (وفات ۱۹۹.ش/۸۲۰.م)، محمد بن سعد (وفات ۲۲۴.ش/۸۴۵.م) و ابوجعفر طبری (وفات ۳۰۲.ش/۹۲۳.م). آثار این چهار نفر، به‏رغم ایرادهایی، از امتیازات فراوانی برخوردار است و لذا برای آگاهی از تاریخ صدر اسلام و تفسیر حوادث آن مقطع، از منابع باارزشی محسوب می‌شوند. ابزار اصلی پیامبر برای هدایت و نجات انسانها قرآن بود. قرآن كتابی است كه آیات آن متناسب با حوادثی كه روی می‏دادند و برای گره‌گشایی آنها نازل شده‏ است. البته فضیلتهای اخلاقی پیامبر هم در كشاندن اعراب جاهلی به مسیر تمدنی جدید مؤثر بود. در واقع، محمد(ص) آخرین حلقه مسیری است كه انبیا برای ساخت مدینه فاضله و جامعه مطلوب الهی گشوده‏اند.

▪ فصل سوم: جاهلیت

جزیره‎‎ًْ‏العرب اوضاع سخت جغرافیایی را پیش پای اعراب جاهلی قرار می‏داد. دخالتهای دو امپراطوری ایران و روم در بخشهای جنوبی و شمال شبه‌جزیره و مناطق مرزی بر سختی زندگی عرب بیابانگرد می‏افزود. به علاوه ایرانیان و رومیان از یهودیان و مسیحیان ساكن شبه‌جزیره برای نفوذ و جلوگیری از حملات گاه و بیگاه اعراب به مرزهای خویش، بهره می‏بردند و بر مشكلات سكنه بومی می‌افزودند. عرب در جاهلیت، مطیع رئیس قبیله بود. به جنگ عشق می‏ورزید، ولی به مروّت و جوانمردی هم روی خوش نشان می‏داد. او با همهٔ سختی‏های طبیعی و غیرطبیعی سرزمین حجاز، رو به كعبه داشت و برای طواف پا پیش می‏گذاشت. روابط بین عربهای قبل از بعثت پیامبر، بدوی و در عین حال ساده و غیرپیچیده بود. قبایل روابط درونی خود را داشتند و به آن احترام می‏گذاشتند و البته برتری قریش را پذیرفته بودند. پیوندهای خونی و قبیله‏ای معیار درستی و نادرستی حوادثی بود كه در پیرامون آنان روی می‏داد. اعراب در وضعیت عادی فقط بتانی را می‏پرستیدند كه آن‌ها را واسطه بین خود و الله می‏دانستند و در موقعیت‌های سخت و دشوار به سراغ الله می‌رفتند. به همین دلیل آنها مشركانی بودند كه وجود خدای واحد را نفی نمی‏كردند، ولی او را در اداره جهان نیازمند خدایان كوچك چوبی و سنگی می‏دیدند.

▪ فصل چهارم: وحی

از دوران كودكی پیامبر اطلاعات كمی در دسترس است، اما می‏دانیم كه پیامبر یتیم به دنیا آمد و اندكی پس از تولد، او را به حلیمه سپردند. ورود پیامبر به خانه حلیمه برای او بركت بیشتر و رزق فراوان‏تر به همراه آورد، اما زمانی كه حلیمه با داستان شكافتن سینه او مواجه شد، از نگهداری پیامبر به هراس افتاد. پیامبر جوانی را با پاكدامنی، یتیمی، تنگدستی و چوپانی سپری كرد. با این وصف خدیجه درستكاری و پرهیزگاری او را در سفر تجاری آزمود و آنگاه رغبتی فراوان به ازدواج با پیامبر یافت. خلوت‌گزینی و خودسازی محمد(ص) در غار حراء پانزده سال پس از ازدواج با خدیجه ادامه یافت و در این دوره از زید و علی نگهداری كرد تا اینكه سرانجام اولین ندای وحی را شنید و آن را ترسناك یافت و با وحشت به سوی خدیجه آمد. خدیجه او را آرام ساخت تا به‌تدریج دریافت كه آنچه بر او وارد گردیده، وحی است و خدا او را به رسالت برای هدایت انسان مبعوث كرده است. وحی نازل‌شده، همان وحی وارد آمده بر پیامبران پیش از او بود و تنها پیامبران الهی شایسته دریافت چنین وحی‏اند.

▪ فصل پنجم: بشارت‌دهنده

پیامبر پس از بعثت ‏كوشید پیامهای اسلام را در جامعه جاهلی عرب به اجرا درآورد، ولی در پی برقراری مساوات و ریشه‌كنی فقر و استقرار ساده‌زیستی بر پایه قرآن بود. از این رو، بردگان، فقیران، زنان و جوانان بیشتر او را می‏پذیرفتند. پیامبر در این راه، از سختی‏ها نمی‏هراسید و شك نداشت كه خدا از او حمایت می‏كند. به علاوه از استعداد ذاتی بالایی برای پیشبرد راهش برخوردار بود. قرآن به مدد او می‏آمد و محتوا و آهنگ آن به پیروان او می‏افزود. جذب‌شدگان نیز افراد دیگر را به سوی اسلام می‏كشاندند. به جز تعداد اندكی از قبیله قریش، دیگران چندان نمی‌ترسیدند، چون تصور نمی‏كردند خدایانشان در حال سرنگونی‏اند. هواداران محمد(ص) دیگر به خانه و قبیله‏های خویش احساس تعلقی نداشتند. به‌ظاهر پیامهای اسلام به تفرقه در خانه‏ها و قبیله‏ها می‏انجامید؛ پدری كافر می‏ماند و پسری مسلمان می‏شد، اما اسلام آمده بود تا پیوندهای جاهلی را برافكند و پیوندهای جدیدی بر پایه دین و ایمان برافرازد و این همان بشارتی بود كه قرآن از آن سخن می‏گفت؛ بشارتی كه انسان را از خاك جدا می‏كرد و به عرش می‏برد.

▪ فصل ششم: آیه‏های شیطانی

پیامبر از بتهای سه‌گانه لات، عزی و هبل برائت جست. اختلاف شدیدی بین مسلمانان و مشركان ایجاد شد، به‌گونه‌ای كه هر روز و هر ماه مجادله آنان افزایش می‌یافت. مشركان مسلمانان را اذیت، آزار و شكنجه می‌كردند، به‌ویژه مسلمانانی كه حامی و قبیله‌ای نداشتند. پیامبر به‌ناچار عده‏ای از مسلمانان را برای فرار از آزار قریش به حبشه فرستاد. به‌دنبال آن نمایندگانی از قریش به حبشه رفتند، ولی نتوانستند نجاشی را برای پس‌فرستادن آنان متقاعد سازند. پیامبر برای كاهش فشار مشركان در آیاتی از سوره نجم بتان آنان را ستایش می‌كرد (داستان غرانیق)، اما بی‌درنگ آن را پس می‏گرفت. همه پیشنهادات قریش به پیامبر، برای دست برداشتن از رسالتش، و همه اقدامات آنان در مخالفت با پیامبر ناكام ‏ماند تا آنكه قریش به تحریم مسلمانان و بنی‌هاشم اقدام كرد و مسلمانان به شعب‏ابی‏طالب رفتند و در وضعیت دشوارتری زندگی كردند. ابوجهل و ابولهب مخالفتهای قریش علیه پیامبر را سامان می‌دادند. اما به‌تدریج تحریم اقتصادی پیامبر و یارانش شكسته ‏شد، زیرا تعدادی از افراد قبیله قریش مخفیانه به محاصره‌شدگان غذا می‏رساندند.

▪ فصل هفتم: هجرت راه جدید

محاصره شعب‌ابی‌طالب شكسته ‏شد و محمد(ص)، بنی‌هاشم و مسلمانان به زندگی در مكه بازگشتند. پیامبر(ص) پس از این پیروزی با دو حادثه تلخ مواجه گشت: مرگ خدیجه و مرگ ابوطالب. بدین‌ترتیب دو حامی بزرگ پیامبر(ص) از دست رفتند. تبلیغ دین بی آن دو در مكه دشوار شد و تبلیغات و حملات قریش به رهبری ابوجهل شدت یافت، لذا پیامبر(ص) به‌ناچار به طائف رفت تا بلكه در آنجا حامیانی برای دین خود بیابد. مردم طائف از او حمایت نكردند بلكه وی را از شهر اخراج كردند. در این اوضاع بد و ناگوار، خداوند سفر معراج را برای پیامبر(ص) تدارك دید، و این موجب شد پیامبر(ص) به ادامه راه دلگرم شود. دوره جدیدی از مأموریت آغاز ‏شد. محمد(ص) به ازدواج‏های متعدد دست زد تا با ایجاد پیوند با برخی قبایل، آنها را به سوی اسلام بكشاند، ولی وضعیت مكه به نفع پیامبر نبود. دیداری بین او و تعدادی از اهالی مدینه اتفاق افتاد. این دیدار در سال بعد تكرار شد و به انعقاد پیمانی بین پیامبر و نمایندگان مردم مدینه ‏انجامید. پیامبر محیط مدینه را برای تبلیغ دین اسلام مهیا دید‏، بنابراین اول مسلمانان و سپس خود او به آنجا هجرت كردند. دشمنی‏های عبدالله ابن ابی، دشواری‏های مستقر كردن حكومت اسلامی و سختی‏های پیوند دادن انصار و مهاجر از مشكلات اولیه پیامبر در مدینه بود.

▪ فصل هشتم: جنگ مقدس

پیامبر در مدینه ناچار بود به جنگهای متعددی دست زند كه همه آنها دفاعی بود. قرآن جنگ را محكوم كرده است مگر برای دفاع از سعادت و حیات اسلام. پیامبر در جنگها با دو مشكل مواجه بود: از یك سو با دشمن مجهز و از سوی دیگر با تازه‌مسلمان‏های مردد و مخالفان مصمم روبرو بود. محمد(ص) در فراهم آوردن تداركات جنگ، تقسیم غنایم جنگی، توجیه شكست برای جنگاوران و تعیین محل و مكان جنگ، مشكلاتی با یاران و منافقان درون مدینه داشت. پیامبر(ص) برای كاهش جنگها و افزایش مودّت‏ها گاه به برقراری پیوند فامیلی (ازدواج) دست می‏زد. ولی شایعاتی كه بر اثر ازدواج‏های پیامبر به راه ‏افتاد (داستان زینب و زید) و افسانه‏هایی كه برای برخی زنان پیامبر ‏ساختند (داستان افك و عایشه)، هدف پیامبر را تحت‌الشعاع قرار ‏داد و دسترسی به آن را با مشكل مواجه ‏كرد. دعواها، حسادتها و دسته‏بندی‌هایی كه زنانش در خانه وی ایجاد ‏كردند، پیامبر را آزار می‏داد و زمینه را برای سوء‌استفاده سیاسی برخی فراهم می‏آورد كه حاصلش به خطر افتادن وحدت اسلامی بود.

مرتضی شیرودی*

پی‌نوشت‌ها

* عضو هیات‌علمی پژوهشكده تحقیقات اسلامی

[۱]ــ درباره نام كتاب دو نكته قابل تأمل و دقت است. اول آنكه نویسنده همواره از عبارت پیامبر اسلام استفاده می‏كند در حالی كه مسلمانان آن بزرگوار را پیامبر جهان می‏دانند، البته عبارت پیامبر اسلام از سوی مستشرقان ابداع شده است كه متأسفانه مسلمانان هم آن را به كار گرفته‏اند. دوم، در صفحات نخست كتاب نام این اثر به شكلهای مختلف زیر آمده است: محمد(ص)، زندگی‏نامه پیامبر اسلام(ص) و زندگی‏نامه پیامبر اسلام حضرت محمد(ص).

[۲]ــ در فصل دوم كتاب، زیرنویس‏هایی به چشم می‏خورد كه برخی از نادرستی‏های آن را توضیح می‏دهد كه مقاله حاضر نیاز به توضیح مجدد آن نمی‏بیند.

---