رقابت برای گفتن «حقیقت»

تأملی پیرامون رابطه تفکر اجتماعی و جامعه شناسی

در تعریف «تفکر اجتماعی» این پیش فرض را می‌توان در نظر گرفت که «تفکر اجتماعی» قرابت‌هایی‌ با آن‌چه که به آن فرهنگ جامعه می‌گویند دارد، با این تفاوت که جنبه بیانی‌ و گفتمانی در آن غالب است. می‌شود «تفکر اجتماعی» را با عباراتی چون «گفتمان مشروع» یا «گفتمان اجتماعی مشترک» نیز بیان کرد. بنابراین می‌توان گفت که «تفکر اجتماعی» در این تعریف، طیفی را در بر می‌گیرد که یک سر آن اعتقادات و کنش‌های فرهنگی‌ و مذهبی‌ و در سر دیگر آن فلسفه‌بافی‌ و گفتمان متفکرانه خواص یا همان اندیشمندان اجتماعی است.

با این تعریف از تفکر اجتماعی رابطه نظری میان تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی‌ اینچنین قابل تبیین است که تفکر اجتماعی در عمل و برای عمل شکل می‌گیرد و گسترش می‌یابد و تا به سؤالاتی که زندگی‌ اجتماعی عملاً مطرح می‌کند، پاسخ نداده است؛ تولید، حفظ و بازتولید نمی‌شود. در حالی که جامعه‌شناسی‌ خود را کم‌و‌بیش (به‌طور خیلی‌ نسبی‌) از فوریت پاسخ به معضلات عملی‌ و داده شده زندگی‌ اجتماعی‌‌ رها می‌کند و بر پایه آن‌ها مسائل خاص خود را مطرح می‌سازد.

بر این اساس، تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی‌ در رقابتی‌ آشکار برای گفتن «حقیقت» در مورد واقعیت اجتماعی هستند.

تفکیک تفکر اجتماعی به یک طیف که از عوام تا خواص را در بر می‌گیرد، به این معنا نیست که آن تفکر اجتماعی که در تمام سطوح جامعه سیال است را با تفکر اجتماعی منسجم و تئوریزه شده یکسان بپنداریم. اهمیت اولی‌ مسلماً بیشتر از دومی‌ است؛ زیرا با تار و پود و تمام کنش‌های اجتماعی گره خورده است. در حالی‌ که دومی‌ (تفکر اجتماعی منسجم و تئوریزه شده) قابل رویت و ضربه‌پذیر‌تر است و بیشتر در دسترس انتقادات جامعه‌شناسانه قرار دارد ولی‌ اهمیت آن در رد یا قبول نظم موجود به نسبت کمتر است.

از سوی دیگر، در هر دو مورد (تفکر اجتماعی و جامعه‌شناسی‌)، جامعه در مورد خود می‌اندیشد و می‌کوشد حقیقت خود را دریابد. با این وجود، آنچه که «گفتمان اجتماعی مشترک» یا «تفکر اجتماعی» به آن می‌رسد، اغلب «حقیقتی» کارآمد، عملی‌ و محتوم است. این در حالی است که حقیقتی که جامعه‌شناسی‌ چشم را به آن باز می‌کند، حقیقتی نسبی‌ و آگاه به نسبیت خویش است.

نکته دیگر این است که گفتمان اجتماعی مشترک یا «تفکر اجتماعی» (که مذهب می‌تواند در بعضی‌ از جوامع بخش مهم آن باشد)، همان‌طور که صفات «اجتماعی» و «مشترک» تلقین می‌کنند، یکدست و همگون به نظر می‌آید. حال آن‌که جامعه‌شناسی‌ به ما آموخته که آنچه اجتماعی است، اجتماعاً تفکیک شده و متضاد است. زیرا خود جامعه اصولاً نا‌برابر و در تضاد است.

نظم اجتماعی با «تفکر اجتماعی» پیوندی تنگ و مستقیم دارد، چرا که معمولاً «تفکر اجتماعی» هر دوران نظم اجتماعی آن دوران (علی‌رغم اینکه عادلانه باشد یا نه) را طبیعی و عادی نمایش می‌دهد و اگر هم با این نظم درگیر شود، به ناله بیمار از درد می‌ماند که نشانی‌ غریزی از درد است و نه بیان روشن و شناخت آن.

اما جامعه‌شناسی‌، بر عکس، پرده توهم «تفکر اجتماعی» را می‌درد و آنچه که پشت آن است را نشان می‌دهد، اینکه چگونه مفاهیم و مسائل «تفکر اجتماعی» محصولاتی تاریخی هستند و بازتاب متضاد و متفاوت تولید و حفظ و بازتولید یک نوع نظم اجتماعی نا‌برابر و متضاد می‌باشند.

منافع متضادی که در جامعه وجود دارند از یک طرف در کنش‌های اجتماعی خود را به حالت عملی‌ نشان می‌دهند و با باور‌ها و اعتقادات عوام عجین می‌شوند و از طرف دیگر، گفتمان‌های «متفکران اجتماعی» را که در آنها توان انتزاع بیشتری وجود دارد، صحنه نبرد خویش می‌کنند. در بیان این تضاد است که بخشی از تفکر اجتماعی مدون و منسجم می‌تواند از نظم موجود فاصله بگیرد و نقش گفتمان نظم‌شکن و انقلابی‌ را بازی کند و بسیار اثرگذار نیز باشد، چون با سر دیگر طیف که باور‌ها و کنش‌های بخشی از عوام است، همخوانی ساختاری دارد و از این همخوانی مشروعیت می‌گیرد.

تفکر اجتماعی، بر خلاف جامعه‌شناسی‌، توان «خودنگری» را ندارد.

و بالاخره می‌توان گفت که رویکرد جامعه‌شناسی‌ به تفکر اجتماعی از یک سو رویکردی عمیقاً انتقادی و از سوی دیگر رویکردی تعلیمی (پداگوژیک) است.

استاد جامعه‌شناسی دانشگاه مارسی فرانسه