چرا و چگونه چشممان خشک می شود

پرسشی از دکتر علیرضا برادران رفیعی فوق تخصص پیوند قرنیه

«میلیون‌ها سال پیش اولین مخلوقات زنده محل زندگی خود را از آب به خشکی تغییر دادند. از همان زمان یکی از شرایطی که برای حفظ سلامت و جلوگیری از خشک‌شدن چشم‌هایشان ضروری شد، تکمیل سیستم اشکی آنها بود...

سیستم اشکی پیچیده ما در معرض عوامل مخربی قرار دارد که می‌تواند توازن این سیستم را مختل کند و در نهایت به خشکی‏چشم منجر ‌شود. امروزه خشکی‏چشم به عنوان یک عارضه مهم شناخته شده است که می‌تواند باعث ضایعه دائمی قرنیه و ملتحمه چشمی شود. در حقیقت یک نفر از هر ۵ نفر بیماری که به چشم‌پزشک مراجعه می‌کنند از خشکی‏چشم رنج می‌برند.» اینها مقدمه‏ بروشورهایی بود که به مراجعان کلینیک چشم‏پزشکی بیمارستان لبافی‏نژاد داده می‏شد که برای بررسی خشکی چشمشان در طرح یک روزه خشکی چشم مراجعه ‏کرده بودند. این طرح به صورت مشترک با کمک شرکت بهستان دارو و مرکز تحقیقات چشم دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، روز پنجشنبه هشتم تیرماه به اجرا درآمد. دکتر علیرضا برادران‏رفیعی، فوق‌تخصص پیوند قرنیه و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی یکی از پزشکان این طرح است که با وی درباره اهمیت تشخیص به‏موقع خشکی چشم گفت‌وگو کرده‏ایم.

▪ هدف از اجرای این طرح یک روزه چه بود؟

اینکه بیماران مبتلا به خشکی‏چشم را غربالگری و برای درمان آنها اقدام کنیم. بیماری چشم‌ خشک در جامعه یک بیماری شایع است و به طور متوسط حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد افراد جامعه به درجات متفاوتی از آن مبتلا هستند. البته بیشتر این افراد خشکی‌چشم خفیفی دارند ولی موارد شدید آن نیز در جامعه دیده می‌شود که ممکن‌است تشخیص داده نشود. از آنجا که درمان بیماری خشکی‏چشم در بسیاری از افراد کار مشکلی است، بیماران در جامعه سرگردان می‌شوند و ممکن است در مراجعه به مطب همکاران چشم‌پزشک بررسی کافی برایشان انجام نگیرد. هدف ما این بود که به عنوان یک نقطه شروع، بیماران پراکنده در جامعه را جمع‌آوری و از لوازم‌ تشخیصی لازم استفاده کنیم، بیماری‏شان را تشخیص بدهیم و آنها را برای درمان راهنمایی کنیم.

▪ آیا می‌توان چنین طرح‌هایی را در سطح گسترده‌تری اجرا کرد؟

با توجه به شیوع بالای بیماری خشکی‏چشم در جامعه، طبیعتا چشم‌پزشکان درگیر این مساله هستند ولی پرداختن به این بیماری به‏صورت اختصاصی فقط در مراکز مخصوص در سطح کشور انجام می‌شود. متاسفانه بسیاری از مراکز دانشگاهی ما کلینیک‌های مرتبط به بیماری‌ خشکی‏چشم ندارند در نتیجه ممکن است برای تعداد زیادی از بیماران بررسی کافی انجام نشود. بررسی کل موارد، به امکانات بیشتر و توسعه بخش‌های مربوط نیاز دارد. ضمن اینکه تعداد متخصصان نیز در سطح کشور کم است.

▪ چه عواملی باعث ایجاد خشکی‏چشم می‏شوند؟

خشکی‏چشم به دلایل مختلفی ایجاد می‌شود. شایع‌ترین علت آن است که غدد اشکی با گذر زمان و با تغییرات هورمونی دچار تنبلی و میزان ترشح اشک کم می‌شود. بیماری‌های خودایمنی هم گاهی باعث ایجاد خشکی‏چشم می‌شوند. این بیماری‌ها می‌توانند در زمینه اصلی بیماری، باعث ایجاد خشکی‏چشم شوند. خشکی‏چشم، هم در جوامع روستایی و هم در جوامع شهری دیده می‌شود اما بعضی از عوامل مانند کاهش تعداد دفعات پلک‌زدن، بیماری‏های داخلی مانند دیابت و بیماری‏های تیرویید، بیماری‏های پوست، تغییرات هورمونی مثل یائسگی، اختلال‌های سیستم عصبی مانند سکته مغزی، مصرف داروهای خاص مانند داروهای جلوگیری از بارداری، خواب‏آور، برخی داروهای کاهنده فشارخون، سوءتغذیه، کار با رایانه، گردوغبار، حرارت زیاد، قرارگرفتن در مسیر باد کولر و پنکه و محیط‌های حاوی بخارهای مضر باعث تشدید خشکی‏چشم و علایم آن خواهند شد.

▪ بیماران مبتلا به خشکی‏چشم معمولا چه علایمی دارند؟

خشکی چشم به علت وجود نداشتن رطوبت کافی در سطح چشم ایجاد می‏شود و مشکل‏هایی برای افراد ایجادمی‏کند. این علایم معمولا عبارتند از: قرمزی و ترشح از چشم، احساس جسم خارجی یا شن‌ریزه در چشم، احساس خشونت هنگام پلک‌زدن، کمبود اشک، افزایش حساسیت به نور و احساس چسبیدن پلک‏ها به کره چشم هنگام پلک زدن. افراد مبتلا معمولا از تحریک مزمن چشم رنج می‌برند. خشکی‏چشم برای بیمار ناراحتی زیاد و درگیری دائم ایجاد می‌کند. البته وقتی بیمار از خواب بیدار می‌شود، علایم چندانی ندارد ولی هرچه از روز می‌گذرد و به شب نزدیک می‌شود، با توجه به تبخیر اشک و باز بودن پلک‌ها، علایم تشدید می‌شوند، به طوری که ممکن است چشم بعد از ظهرها کاملا قرمز باشد و افراد از خشونت هنگام پلک‌زدن رنج ببرند.

▪ اگر فردی با وجود داشتن چنین علایمی به موقع مراجعه نکند یا درمان مناسب نگیرد، دچار چه عوارضی خواهدشد؟

خشکی‏چشم در عین حال که می‌تواند خفیف باشد، گاهی باعث بروز عوارض شدیدی در چشم می‌شود. اگر در موارد شدید، خشکی‏چشم درمان نشود، کدورت قرنیه را به دنبال خواهد داشت. حتی در موارد بسیار شدید، ممکن است باعث ایجاد زخم‌های اپی‌تلیالی پایدار و گاهی پارگی قرنیه شود. بنابراین بهتر است در مواردی که خشکی‏چشم وجود دارد، بیمار هر چه سریع‌تر مراجعه کند و درمان بیماری جدی گرفته شود.

▪ خشکی‏ چشم چگونه درمان می‏شود؟

مهم‌ترین اصل در درمان، تشخیص علت ایجاد خشکی‌چشم است، گاهی علت بروز خشکی‏چشم قابل‌درمان نیست و بیمار مجبور می‌شود برای کنترل بیماری‏اش داروهای خاصی مصرف کند. این داروها خود می‏توانند خشکی چشم را تشدید کنند. در این موارد علایم با مصرف قطره اشک مصنوعی از بین می‌روند و از خشک شدن قرنیه و ملتحمه جلوگیری می‏شود. اشک مصنوعی، شامل آب و یک ماده غلیظ‏کننده است که برای چسبیدن طولانی‏مدت آن به سطح چشم و اینکه به سرعت از سطح چشم شسته نشود، استفاده می‏شود.

▪ افرادی که علایم خشکی‏چشم دارند، می‏توانند بدون مراجعه به پزشک، خودشان از قطره‏های اشک مصنوعی استفاده کنند؟

بیماری‌های چشمی گاهی خوش‌خیم و گاهی خطرناک هستند. مثلا ممکن است فردی دچار اختلال کارکرد غدد چربی پلک باشد و علایم آن را با خشکی‏چشم اشتباه بگیرد یا فردی یک تبخال ساده چشمی داشته باشد و از مشکل‌های مربوط به آن رنج ببرد ولی احساس کند چشمش خشک است و اقدام به خوددرمانی کند. حقیقت این است که بسیاری از قطره‌های اشک مصنوعی و داروهای چشم در داروخانه‌ها بدون نسخه وجود دارند و مردم می‌توانند آنها را تهیه کنند ولی باید ابتدا به چشم‌پزشک مراجعه کرد تا بیماری چشمی تشخیص داده و در صورت صلاحدید پزشک، قطره اشک مصنوعی تجویز شود.

▪ حرف آخر؟

خشکی‏چشم در سنین بعد از ۴۰ تا ۴۵ سالگی و به‏خصوص در خانم‌ها شیوع بالایی دارد و باید خشکی‏چشم را جدی گرفت. بسیاری از افراد مبتلا به کمبود اشک، می‌توانند با مراجعه به چشم‌پزشک، از درمان‌های ساده مانند اشک مصنوعی یا پلاک‌های مجرای اشکی استفاده کنند تا علایمشان بهبود یابد. خشکی‏چشم یک بیماری ناتوان‌کننده است و با اینکه ساده به نظر می‌رسد، می‌تواند فعالیت روزمره افراد را مختل کند.

مریم منصوری