سوابق تاریخی فرش بختییاری

استان چهارمحال و بختیاری به علت شرایط جغرافیایی خاص خود و قرار گرفتن در منطقه ای کوهستانی و سردسیر , همواره از شرایط مساعدی برای تولید فرش دستباف برخورداربوده است

استان چهارمحال و بختیاری در جنوب شرقی ایران واقع شده است. ساکنان استان چهارمحال و بختیاری کلاً به دو گروه یکجانشین و کوچ نشین تقسیم می شوند . بنابراین در یک نگرش کلی به جمعیت استان می توان مجموع ساکنان آن را به سه گروه زیر تقسیم کرد :

الف – روستائیانی که اصولاً یا جزو عشایر نیستند یا از عشایر اسکان یافته هستند و بیشتر به مشاغلی نظیر کشاورزی ، دامداری و بافت قالی اشتغال دارند .

ب – شهرنشینانی که از عشایر و روستائیان سابق منطقه مهاجران سایر نقاط تشکیل شده اند و بیشتر به امور اداری و خدماتی اشتغال دارند .

ج – عشایری که هنوز دارای زندگی متحرک هستند و لااقل سالی دوبار جابه جا می شوند و به اصطلاح ییلاق و قشلاق می کنند .

استان چهارمحال و بختیاری به علت شرایط جغرافیایی خاص خود و قرار گرفتن در منطقه ای کوهستانی و سردسیر ، همواره از شرایط مساعدی برای تولید فرش دستباف برخوردار بوده است و تولید فرش نسبت به سایر صنایع دستی از اهمیت بیشتری برخوردار است و قالی عمده ترین صنعت دستی استان چهارمحال و بختیاری است که در درجه اول در روستاها ، بعد در بین عشایر اسکان یافته و دست آخر در شهرها رواج کامل دارد . قالی از وسایل لوکس زندگی عشایر محسوب می شود و نشانگر منزلت و تفاخر آنهاست .

مهمترین مناطق قالیبافی در استان چهارمحال و بختیاری عبارتند از : چالشتر – سامان – اشگفتک – پیربلوط – ارجنگ – وردنجان – فرخ شهر – بروجن – بلداجی – فرادبنه – هیرگان – باباحیدر – اردل و نواحی تابعه آن – شلمزار و همچنین گروه فرشهای طایفه اولاد .

درحال حاضر کلیه قالی های چهارمحال و بختیاری را مطابق با مناطق بافت و بویژه بافندگان آنها می توان به دو گروه عمده تقسیم نمود :

۱- قالی بختیاری که حاصل دست بافندگان عشایر بختیاری و یا ساکنینی است که منشأ نژادی آنها از طوایف لر بختیاری هستند .

۲- قالی قشقایی که ماحصل دست عشایر ترک قشقایی می باشد .

●ساختار

دستگاههای قالیبافی منطقه ، غیرازدارهایی که به همت شرکت سهامی فرش ، جهاد سازندگی و سازمان صنایع دستی ایران در اختیار بافندگان قرار می گیرد ، تماماً به صورت افقی است و روی آنها قالی هایی با رجشمار ۱۷ تا ۲۰ ( و درحال حاضر با رجشمار ۴۰ ) تولید می شود . این قالیها عمدتاً دارای گره ترکی و معمولاً دوپوده اند . اما در منطقه شهرکرد ، مرکز چهارمحال ، تولیداتی با کیفیت برتر ، از یک پود و گره فارسی برخوردارند . قالی های بختیاری دارای تار و پود پنبه ای و پرز پشمی هستند .

البته قالی های بختیاری بافت قدیم دارای تار و پودی از جنس پشم بسیار مرغوب بوده اند . با وجود این در پاره ای از قالی های بختیاری که دارای ارزش چندانی نیستند ، این تار و پود از پشمی ریسیده شده که از دباغی به دست آمده است می باشد . این پشم ها اکثراً خشک اند و تارها از پشم های خاکستری رنگی هستند که به محض رنگ شدن ، رنگ تیره ای را به خود می گیرند .

●طرحهای رایج

طرحها و نقوش بکار رفته در قالی های بختیاری و سایر دستبافته های آنان ، بویژه در گذشته ، کاملاً ذهنی بوده و در بافت آنها از نقشه استفاده نشده است . کلیه طرحهای رایج و مرسوم در داخل استان را می توان به این ترتیب طبقه بندی نمود :

●قالی های قشقایی ( یلمه ) :

۱- ترنجی ( یا یک حوض )

۲- شکرلو ( یا دوحوض )

۳- بندی الوان

●قالی های بختیاری :

۱- خشتی شامل : – خشتی جانوری – خشتی گل و گیاه

۲- ترنجی ( لچک و ترنج )

۳- سروکاج

۴- قابی سماوری ( حلقه ای )

۵- گل مینا گل اشرفی )

۶- گلدانی

۷- شرابه ( گل پتو ، گلدانی خمره ای )

۸- گلدانی و درختی

●رنگبندی

نوع و نحوه انتخاب رنگ در فرشهای بختیاری یکی از مهمترین ویژگیهای شناخته شده در این فرشها می باشد . نوع رنگ لاکی مورد استفاده و همچنین سبز خاص فرشهای بختیاری از مهمترین ویژگی رنگهای فرش این استان می باشد که با سایر موارد مشابه در دیگر فرشهای ایران تفاوت دارد . رنگهای مورد استفاده در این قالی ها بیشتر در زمینه های قرمز ، آبی روشن ، آبی سیر ، سبز ، نارنجی و زرد می باشد .

●رنگرزی

درگذشته زنان عشایر بختیاری در اوقات خاص یا به هنگام جابه جاییهای سالانه خود گیاهان رنگدار طبیعی را جمع آوری و خشک می کردند . سپس با شناختی که از خاصیت رنگ دهی آنها داشتند ، آنها را در آب جوشانده و مایه رنگین آنها را استخراج کرده و همراه با دندانه آب انار ترش مورد استفاده قرار می دادند و رنگهای با ثباتی به دست می آوردند . در دوره حاضر متأسفانه رنگهای باثبات گیاهی جای خود را به رنگهای درخشان ولی بی ثبات شیمیایی داده است . این روش رنگرزی باعث تندی رنگهای خامه شده است . در بعضی موارد برای کاستن شدت تندی و پختگی رنگها از خاکستر استفاده می کنند .

●ابعاد

اندازه قالی های بختیاری متنوع است . قالی های سجاده ای آن ۴۰/۲ × ۳۰/۱ متر و قطع متوسط آن ۴۰/۳ × ۵۰/۲ متر می باشند و بعد هم قالی های با ابعاد بزرگ وجود دارد که گاهی نیز در بین آنها قالی های مربعی شکل دیده می شود . بافت کناره های پهن و طویل و کلگی نیز در بین آنها رواج فراوان دارد .

●توزیع جغرافیایی

۱ - چالشتر : روستای چالشتر واقع در ۸ کیلومتری شمال شرقی شهرکرد یکی از قدیمی ترین و در عین حال فعال ترین مناطق قالی بافی در استان چهارمحال و بختیاری است . بافندگان این روستا علیرغم گسترش مواد اولیه شیمیایی در صنعت رنگرزی کشور ، هنوز در تلاش هستند تا رنگهای مورد نیاز را با استفاده ازمواد اولیه گیاهی تهیه نمایند .

طرحهای خشتی از جمله طرحهای رایج و مرسوم این روستا می باشد که توسط بافندگان دیگر مناطق نیز مورد تقلید قرار گرفته و تحت عنوان طرح خشتی چالشتری شهرت یافته است . اما تفاوت مهم بین قالی چالشتر و دیگر مناطق ، استفاده از مواد اولیه مرغوب و رنگرزی مناسب به همراه بافت ممتاز و منحصربه فرد می باشد .طرحهای گلدانی ، گل مینا ، سرو، کاج و قابی سماوری از دیگر طرحهای رایج و شاخص این روستا می باشد . طرح گل مینا بواسطه رنگ سبز سیری که در متن خود به همراه دارد یکی اززیباترین طرحهای اصیل چهارمحال می باشد .

بطور کلی رنگهای بکار برده شده در بافتهای این روستا عبارتند از : آبی سیر و روشن ، لاکی سیر و روشن ، کرم ، سفید ، قهوه ای ، سبز سیروروشن ، چهره ای ، نارنجی . گره مورد استفاده در این روستا از نوع ترکی ( بدون استفاده از قلاب) و همگی از نوع دوپود می باشد . نوع دار قالی مورد استفاده بجز موارد انگشت شمار اغلب بصورت عمودی است . رجشمار قالی ها بین ۲۵ الی ۳۰ رج و گاه تا رجشمار ۴۰ نیز می باشد . ابعاد متداول عموماً دو ذرع و ۶ و ۹ و ۱۲ متر مربعی و در موارد معدودی ابعاد بزرگتر نیز دیده می شود .

۲- سامان : شهر سامان در شمال شهرکرد و در فاصله ۲۱ کیلومتری آن قرار دارد . قالیبافی در شهر سامان نیز بواسطه توسعه اقتصادی و بهبود روابط و ارتباط بین شهری رو به گسترش نهاده و بافندگان آن با صرف وقت بیشتر و کاربرد مواد اولیه نسبتاً مرغوب در طی سالیان اخیر توانسته اند یکی دیگر از بهترین نوع قالیهای استان را عرضه نمایند . شاید بتوان در بسیاری از موارد قالی امروز سامان را از هر حیث اعم از طرح و رنگ با تولیدات چالشتر مقایسه نمود این منطقه نیز همچون مناطق دیگر استان در اغلب موارد دارای طرحهایی همچون خشتی ، ترنجی ، سروکاج و ... می باشد .نوع گره مورد استفاده در بافت قالیهای سامان و همچنین کلیه روستاهای تابعه آن بصورت ترکی بوده و کاربرد گره فارسی بسیار کم می باشد .

سبک بافت دوپود و در برخی موارد یک پود ضخیم است . رجشمار اغلب بافته ها بین ۲۵ و حداکثر ۳۵ رج می باشد . نوع دار قالی مورد استفاده به هردو صورت زمینی و عمودی می باشد . ابعاد امروز بافتهای آن بیشتر ۶ و ۹ متر مربعی است .

ژوله ، تورج ، پژوهشی درفرش ایران ، انتشارات یساولی ، تهران ، ۱۳۸۱ .

صوراسرافیل ، شیرین و ژوله ، تورج ، آشنایی با طرحهای فرش ایران و جهان (۲) ، مؤسسه فرهنگی هنری شقایق روستا ، تهران ، ۱۳۷۸ .

قاضیانی ، فرحناز ، بختیاری ها ، بافته ها و نقوش ، سازمان میراث فرهنگی کشور( پژوهشگاه ) ، تهران ، ۱۳۷۶ .

نصیری ، محمدجواد ، سیری در هنر قالیبافی ایران ، مؤلف ، تهران ، ۱۳۷۴ .

هانگلرین، آرمن ، قالیهای ایرانی ، اصغر کریمی ، فرهنگسرا ( یساولی ) ، تهران ، ۱۳۷۵ .

یساولی ، جواد ، مقدمه ای بر شناخت قالی ایران ، فرهنگسرا ، تهران ، ۱۳۷۰ .

---