صنعت فراوری مواد معدنی در ایران

در گذشته با توجه به وجود ذخایر پرعیار, ماده معدنی پس از استخراج مستقیما و یا با اندکی تغییر به عنوان ماده اولیه در صنایع دیگر به کاربرده می شد

در حال حاضر با توجه به رو به پایان بودن ذخایر پرعیار، ذخایر کم عیارتر مورد توجه قرار گرفته اند. مواد معدنی کم عیار برای ورود به بازار مصرف نیاز به یکسری عملیات تغلیظ و پرعیارسازی دارند. علم فرآوری مواد معدنی از آنجا دارای اهمیت است که بدون انجام فرآیند پرعیار سازی، مواد معدنی استخراج شده قابل کاربرد مستقیم در صنعت نمی باشند و عملا فعالیت های معدنی که پایه اکثر فعالیتهای اقتصادی هستند با چالش های جدی روبرو می‌شوند. انجام عملیات فرآوری، موجب افزایش ارزش افزوده ماده معدنی شده و در نتیجه فعالیت های معدنی از لحاظ اقتصادی توجیه پذیر می شود. امروزه در کشور ما نیز ذخایر پرعیار و ساده رو به اتمام بوده و ذخایر کم عیارتر و با کانی‌شناسی پیچیده جهت استفاده مطرح شده اند. وجود این ذخایر با پیچیدگی های کانی شناختی و از طرف دیگر نیاز به مواد معدنی جهت انجام برنامه های توسعه ای، خود لزوم توجه دست اندرکاران کشور به صنعت فرآوری و بهبود وضعیت فعلی تکنولوژی فرآوری مواد معدنی را آشکارتر می‌سازد.

فرآوری مواد معدنی

جهت تولید محصولات باارزش و قابل استفاده در صنایع مختلف، فرآیندهای مختلف فرآوری بر روی کانسنگ خام معدنی انجام می گردد. این فرآیندها از دو جنبه تغلیظ مواد معدنی و همچنین تغییرات شیمیایی و فیزیکی مختلف قابل بررسی است که در ادامه شرح مختصری در این رابطه ارائه می‌شود.

۱- تغلیظ

کانسنگ استخراجی از معادن بخصوص معادن(کانه¬های) فلزی دارای عیار مناسبی برای استفاده

نمی¬باشد. به همین لحاظ به منظور آماده سازی کانسنگ استخراجی جهت استفاده صنایع دیگر و یا استفاده نهایی، این مواد به وسیله فرآیند یا فرآیندهایی پرعیار می¬شوند. معمولاً این مدارها شامل مراحل خردایش، پرعیارسازی ثقلی، فلوتاسیون، الکتریکی، مغناطیسی و غیره می¬باشد.

۲- تغییرات فیزیکی و شیمیایی

بسیاری از مواد معدنی بخصوص کانیهای صنعتی و غیر فلزی در بسیاری از موارد دارای عیار مناسبی جهت استفاده می باشد، ولی جهت استفاده در صنایع باید تغییراتی روی آنها انجام شود. به عنوان مثال بنتونیت برای استفاده به عنوان رنگبر باید فعال شود که برای فعال سازی آن از روشهای اسیدی و یا قلیایی بنا به نوع و خصوصیات ماده اولیه استفاده می¬شود. تهیه بالاست راه آهن نیز یکی دیگر از این موارد است که پس از خردایش و دانه¬بندی سنگهایی از قبیل دولومیت تهیه می‌شود.

با توجه به ذخایر معدنی کشف شده کشور، در بخش فلزی توجه به آهن، مس، سرب و روی و طلا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در بخش غیرفلزی خاکهای صنعتی از قبیل کائولن، بنتونیت و دیگر کانیهای رسی و همچنین گچ، فلدسپات، سیلیس، منیزیت(دریایی) و غیره از پتانسیل مناسبی جهت گسترش صنایع فرآوری پایین دستی جهت انجام تغییرات فیزیکی و شیمیایی برخوردار می¬باشند.

مزیتهای نسبی فرآوری

وجود پتانسیلهای معدنی متعدد، دسترسی به انرژی و نیروی کار ارزان، ارتباط با آبهای آزاد، مجاورت با کشورهای نیازمند محصولات معدنی، نزدیکی به بازارهای عمده جهانی(شرق آسیا، کشورهای حوزه خلیج فارس و شمال آفریقا و اروپا) و وجود کارخانه¬های متعدد فرآوری، زمینه و فرهنگ لازم را برای توسعه بخش فرآوری کشور فراهم می‌کند. آنچه که مسلم است تاکنون به این مقوله بصورت علمی و به صورت جدی نگریسته نشده است به طوری که هم اکنون بخش مهمی از مواد معدنی، بدون فرآوری و بدون ارزش افزوده و یا ارزش افزوده پایین استخراج و صادر می‌شود. این موضوع در ارتباط با کانیهای غیرفلزی مشهودتر است به طوری که هم اکنون تقریباً کارخانه مناسبی در ارتباط با فرآوری بنتونیت، کائولن، فلدسپات و غیره وجود ندارد. از آنجا که صنعت فرآوری نقش بسیار مهمی در افزایش ارزش افزوده مواد معدنی دارد لذا یکی از مزیتهای نسبی فرآوری ایجاد ارزش افزوده است. به همین جهت با توجه بیشتر به این صنعت و همچنین ایجاد صنایع پایین دستی می توان علاوه بر حفظ منابع معدنی و ایجاد اشتغال، به میزان قابل توجهی از خروج مواد معدنی خام جلوگیری نمود و در حقیقت ثروت بیشتری در کشور تولید خواهد شد. آمار واحدهای فعال فرآوری در ایران، نشان دهنده اهمیت توجه به این قسمت می باشد.فرآوری در ایجاد ارزش افزوده

با توجه به نوع مواد معدنی و نوع فرآیندهایی که بر روی آنها صورت می¬گیرد، میزان ارزش افزوده نیز متغیر خواهد بود. در میان مواد معدنی، کانیهای صنعتی و محصولات آنها نقش مهمی در ایجاد ارزش افزوده ایفا می نماید. در مورد کانیهای مورد بحث تفاوت بین قیمت ماده خام اولیه و محصول باارزش فرآوری شده بسیار فاحش می باشد. به طوریکه مثلا در مورد باریت با انجام فرآیندهای شیمیایی، در مورد بنتونیت با استفاده از فرآیند فعال سازی اسیدی و در مورد کائولن با استفاده از روشهای حذف ناخالصی می توان به این محصولات باارزش دست یافت. با توجه به وجود ذخایر عظیم و قابل توجه این کانیها در کشور، انجام تحقیقات جامع در این رابطه و در نهایت ایجاد واحدهای صنعتی جهت تولید این مواد باارزش در کشور ضروری به نظر می رسد.

روند رو به رشد قیمتها

شکوفایی اقتصادی در آمریکا و به تبع آن اروپا و کشورهای شرق آسیا، سبب افزایش تقاضای مواد معدنی که منشأ فعالیتهای اقتصادی هستند، شده است. برخی از تحولات مهم جهانی (انجام بازیهای المپیک یونان، ساخت و سازهای چین برای برگزاری المپیک ۲۰۰۸ و فعالیتهای عمرانی در عراق و غیره) از علل مهم افزایش تقاضای مواد معدنی است. هم اکنون جهان عرب با رشد ۱۰ درصدی تقاضای سالانه مس روبروست و کشورهای عراق و افغانستان نیاز به مقدار بسیار زیادی آهن، مس، آلومینیم، سیمان و گچ دارند. لذا با توجه به افزایش شدید قیمت مواد معدنی و نزدیکی این کشورها به ایران می¬توان به آنها به صورت یک بازار بالقوه جهت صادرات و از طرفی برای احداث کارخانه¬های فرآوری در نزدیکی این کشورها با توجه به پتانسیل‌های معدنی نگریست. به هر حال با توجه به روند فعلی، احتمال کاهش قیمتها در کوتاه مدت بعید به نظر می¬رسد و بی شک در حال حاضر در اوج قیمت فلزات قرار داریم. این در حالی است که بخش معدن کشور نتوانسته است در این برهه از زمان افزایش تولید مناسبی جهت دستیابی به سود بیشتر انجام دهد و در صورتی که کارخانه¬های فرآوری کشور به ویژه در مورد سرب و روی بر اساس تمام ظرفیتهای خود فعالیت می¬کردند، میزان قابل توجهی درآمد عاید مملکت می¬شد.