کتابخانه های مساجد به مناسبت هفته کتاب و کتابخوانی

کتابخانه های مساجد در ایران سرنوشتی تقریبا مشابه با سرنوشت کتابخانه های مساجد در دیگر کشورهای اسلامی داشته اند پس از حمله اعراب و سقوط امپراتوری بزرگ ایران, ایرانیان از همان آغاز, دین اسلام را به عنوان دین رسمی خویش برگزیدند

پس از فتح ایران، این کشور یکی از پهناورترین و دانش پرورترین ایالات اسلامی آن دوران به حساب می آمد. در طی قرون نخستین تاریخ اسلامی تنها در ایران بیش از ۶۰۰ کتابخانه وجود داشته است که برخی از آنها از شهرت و آوازه ای جهانی برخوردار بوده اند. «تامپسون» مورخ برجسته در حوزه کتابخانه های قرون وسطی درباره کتابخانه های ایران در آن دوران می نویسد:

در ایران هر شهر مهم دارای کتابخانه بوده است. مجموعه های بزرگ در نیشابور، اصفهان، غزنه، بصره، شیراز، مرو و موصل یافت می شد.

کتابخانه های مساجد در ایران سرنوشتی تقریبا مشابه با سرنوشت کتابخانه های مساجد در دیگر کشورهای اسلامی داشته اند. پس از حمله اعراب و سقوط امپراتوری بزرگ ایران، ایرانیان از همان آغاز، دین اسلام را به عنوان دین رسمی خویش برگزیدند. در ابتدا مسلمانان فضاهای موجودی که در ایران وجود داشت و پیش از تصرف ایران برای انجام مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می گرفت را به عنوان محلی برای انجام فرائض مذهبی خود در نظر گرفتند. مثلا ایوان مدائن واقع در کاخ ساسانیان (طاق کسری) را برای برگزاری نماز در نظر گرفتند و یا مسجد «بال» در قزوین همان سالن اجتماعات بزرگ در زمان هخامنشی بوده است که تغییر کاربردی داده شده و به مسجد تبدیل شده بود. سپس برای ساختن مسجدبزرگ از خود ابتکارات قابل توجهی نشان دادند به گونه ای که تقلید و تبدیل آثار هنری ایرانیان در ساخت مساجد یعنی سردرهای استثنایی و روبناهای پرتلالو که با کاشی های سرامیک براق تزیین شده اند سبک جدید را در تاسیس مساجد پدید آورد.

ایرانیان با تاسیس کتابخانه های مساجد و تشکیل جلسات بحث و گفتگو رونق خاصی به مساجد و کتابخانه های آن بخشیدند. ایرانیان که خود همواره در کسب علم و دانش زبانزد عام و خاص بوده اند، از دانشمندان دیگر کشورها نیز به گرمی پذیرایی می کردند. حمله مغول به ایران که با آتش و ویرانی همراه بود، عملا کتابخانه های مساجد را از بین برد. دانشمندان ایرانی یا به دیگر کشورهای اسلامی گریختند و یا در منازل خویش سکونی تلخ را به نظاره نشستند. به این ترتیب دانش اندوزی و کتابخوانی جای خود را به تمجید و ترس داد و از کتابخانه های مساجد چیزی جز خاطره ای در اذهان برجای نماند.

پس از حمله مغول و با شکل گیری دوباره حکومت های ایرانی به ویژه از دوره صفویه به بعد مساجد رونق دوباره ای یافتند و به تدریج بر تعداد کتابخانه های مساجد نیز افزوده گشت. روند افزایش کتابخانه های مساجد پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامه داشت. مساجد دوباره کانون توجه مردم به ویژه جوانان قرار گرفت. دولت نیز به امور مساجد توجه بیشتری معطوف داشت و برای توسعه مساجد و اهتمام به امور آن سازمان های مختلفی مثل «مرکز رسیدگی به امور مساجد»، «مؤسسه عمران مساجد» و «ستاد عالی کانون های فرهنگی هنری مساجد» را تشکیل داد.

● اهمیت و تفاوت کتابخانه های مساجد با سایر کتابخانه ها

کتابخانه های مساجد با وقف کتاب ها از سوی دانشمندان، علمای اسلامی و مردم بنیانگذاری شدند. از آنجا که مسجد محل عبادت است و در بین مسلمانان از حرمت و قداست خاصی برخوردار است، بنابراین می توان گفت که مردمی بودن مهمترین خصیصه ای است که کتابخانه های مساجد را از سایر کتابخانه ها متمایز می کند این نوع کتابخانه ها با توجه به نیازهای خاص جامعه مسجد روز که اغلب از جوانان تشکیل می شود، مجموعه سازی می شوند و والدین با اطمینانی، مثال زدنی فرزندان خود را به حضور در این مکان تشویق می کنند کتابخانه های مساجد بدون دخالت مستقیم دولت غالباً از سوی مردم ساخته می شود و همین مردم خود اداره آن را نیز برعهده می گیرند.

بنابر این می توان تفاوت های کتابخانه های مساجد با سایر کتابخانه ها را به شرح زیر خلاصه کرد:

کتابخانه های مساجد چون مردمی هستند عملاً مردم خود را صاحب و حافظ آن می دانند ساعات کاری کتابخانه های مساجد معمولا براساس نیاز مراجعان تنظیم می شود، عضویت همه افراد با هر سطحی از سواد در کتابخانه های مساجد آزاد است.

چون مردم خود کتابخانه های مساجد را بنیانگذاری می کنند، بنابر این خود نیز بار مالی آن رابر عهده گرفته و بر دولت هزینه ای متحمل نمی شود.

مدیریت کتابخانه های مساجد با نیروهای محلی است. شناختی که این افراد از نیازهای مردم محل خود دارند و نیز شناخت کامل مردم از این افراد، باعث جذب ساکنان محل به کتابخانه می شود.

با توجه به اینکه انجام وظیفه در کتابخانه های مساجد خود خواسته است و افراد برای کسب ثواب در این کتابخانه ها مشغول به کار می شوند، بنابر این اشتیاق زیادی به راهنمایی مراجعین و رفع نیازهای اطلاعاتی آنها وجود دارد توسعه کتابخانه های مساجد به اعتماد محلی نیز وابسته است. وقتی کتابخانه در جایی استقرار می یابد که امن ترین محل از نظر مسلمانان است، اعتماد محلی نیز افزایش می یابد.

کتابخانه های مساجد با نیروهای داوطلب اداره می شود. این امر هزینه دولت برای استخدام کتابداران برای اداره این کتابخانه را کاهش می دهد.

با عنایت به حرمت و قداست مساجد و وابستگی کتابخانه های مساجد به مسجد امکان وجود کتابخانه ضاله انحرافی یا نامناسب در مجموعه آنها بسیار نادر است.

هر جا مسجد باشد، اغلب کتابخانه ای نیز در جوار آن وجود دارد. بنابر این با توجه به شمار زیاد مساجد در جوامع اسلامی کتابخانه های مساجد نیز نسبت به سایر کتابخانه ها از فراوانی بیشتری برخوردارند.

افراد معمولاً بیشترین و ارزشمندترین کتاب های خود را وقف مساجد می کنند. بنابر این در بسیاری از کتابخانه های مساجد کتاب هایی را می توان یافت که شاید در جای دیگری نتوان از آنها سراغ گرفت.

محمدحسین جوهر

منابع:

۱- بنیاد کتابخانه ها در جهان اسلام . مجموعه مقالات . بنیاد پژوهش های اسلامی ۷۹

۲- دسترسی به کتابخانه های جهان اسلام و اروپا در قرون وسطی . مجموعه مقالات . بنیاد پژوهش های اسلامی ۷۹

۳- مساجد ایران و آسیای مرکزی . برنارد اوگین و عبدالله برادزان . فصلنامه هنر ۸۶

۴- مقدمه ای در معماری مساجد . سعید نوری نشاط . فصلنامه - هنر - ۱۳۷۶

۵- کتابخانه های مساجد . ابوالفضل هاشمی