عملیات گسترده برای اکتشاف نفت و گاز در دریای خزر

در بالای نقشه جغرافیای ایران که در مثال آن را به گربه تشبیه می کنند بزرگترین توده بسته آبی کره زمین به چشم می خورد دیدن این توده آبی که دریای خزر نام دارد و به صورت مرز طبیعی قاره آسیا و اروپا می باشد, هر بیننده علاقه مندی را به فراخور حرفه اش به تأمل وامی دارد

دریای خزر که اکنون پنج کشور ساحلی ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان در پیرامون آن قرار دارند ۱۲۰۴ کیلومتر طول دارد و عرض متوسط آن ۲۰۴ کیلومتر می باشد. بیشترین عرض آن بین دو بندر آستاراخان و حسین قلیخان می باشد که در حدود ۵۶۰ کیلومتر است. ارتفاع امواج در این دریا به حدود ۱۲ متر می رسد. میانگین ژرفای دریای خزر ۱۸۰ متر است. عمیق ترین قسمت این دریاچه که در جنوب آن واقع است ۱۰۲۵ متر عمق دارد. نوسان آب دریای خزر در دو دهه گذشته، باعث ازدیاد گستره آن به حدود سی هزار کیلومتر مربع و همچنین افزایش حجم آن به حدود یک هزار کیلومتر مکعب گردیده است. هر چند که دریای خزر به صورت طبیعی بسته است و فاقد ارتباط هیدرولوژیک با دریاهای آزاد می باشد ولی از طریق رودخانه ولگا و سپس کانال به دریای آزوف و دریای بالتیک امکانات کشتیرانی بین المللی در آن فراهم گردیده است. در سال ۱۹۹۱ میلادی، با فروپاشی و تجزیه شوروی به پانزده کشور جداگانه و دیگر حولات و تغییرات در استراتژی های کلان جهانی، چشم اندازی جدید و بعضا اغراق آمیز بر ژئوپولتیک و ژئواکونومیک این منطقه گشوده شد. اعلام ارقام بسیار خوشبینانه از ذخایر نفت و گاز دریای خزر و بی تابی برخی از جمهوری های تازه استقلال یافته برای تأمین هزینه های هنگفت مربوط به رهایی از اقتصاد کاملاً بسته و پیوستن به اقتصاد از محل فروش نفت و گاز، باعث شد که نگاه های مشتاق بسیاری در پی یافتن فرصت متوجه این منطقه گردد . چنین اوضاع و احوالی و اقدامات عجولانه شرکت های فرامنطقه ای برای سبقت گیری در بهره برداری هر چه سریع تر از ذخایر نفتی باعث شکل گرفتن دیپلماسی جدیدی تحت عنوان دیپلماسی انرژی و لوله های نفتی حول دو فرضیه گردید که یک فرضیه، بکر و سرشار بودن منابع هیدروکربنی منطقه خزر است و فرضیه دیگر پررونق بودن بازار کشورهای تازه استقلال یافته برای کالاهای مصرفی می باشد.

به هر حال، از آن جایی که این دیپلماسی قبل از تعیین رژیم حقوقی دریای خزر شکل گرفت، نشان می دهد که بیشتر بر اغراق و تمایلات بنیان دارد تا بر واقعیات موجود. حجم ذخایر این منطقه بر اساس برآوردهای انجام شده توسط « آژانس بین المللی انرژی » « IEA » ، ۴۰-۱۵ میلیارد بشکه تخمین زده شده است که در حال حاضر رقم حداکثر آن از نظر برخی صاحب نظران خوش بینانه تلقی می شود. بر مبنای آمار و ارقام منابع ذی صلاح بین المللی ، دریای خزر می تواند در دهه آینده یکی از مناطق عرضه کننده نفت و گاز به بازارهای جهانی باشد . البته نه در حد و اندازه منطقه خاورمیانه بلکه بالقوه جایگزین مناسبی برای نفت دریای شمال است. وجه تمایز منطقه دریای خزر با دریای شمال در جغرافیای سیاسی و اقتصادی شان است که نشان می دهد بهره برداری از منابع نفت و گاز دریای خزر با حساسیت بیشتری توأم می باشد . شدت این سیاست ها که ناشی از عدم رژیم حقوقی دریای خزر می باشد به حدی است که حتی روند فعالیت های اکتشافی، انتخاب مسیر مناسب برای انتقال نفت و گاز را با کندی و معطلی مواجه ساخته است. از طرف دیگر مسایل اقتصادی و مقرون به صرفه بودن نفت دریای خزر کماکان مورد بحث و مناقشه می باشد . پنج شاخص که تعیین کننده اقتصادی بودن بهره برداری از یک حوزه نفتی هستند، عبارتند از :

۱- میزان نفت تثبیت شده .

۲- میزان و توان تولید .

۳- میزان و توان فرآورش .

۴- وسعت و ابعاد شبکه انتقال .

۵- قیمت نفت در بازار جهانی و عرصه رقابتی این بازار .

اگر برای نفت دریای خزر چهار شاخص اول را در حد نصاب اقتصادی بودن فرض کنیم ، هنوز در مورد شاخص پنجم بین صاحب نظران اتفاق نظر وجود ندارد . به دلیل عمق زیاد دریای خزر نسبت به حوزه های نفتی واقع در خلیج فارس ، مطمئناً هزینه استحصال نفت دریای خزر بیشتر خواهد بود . کما این که بزرگ ترین سازه فلزی خلیج فارس هفت هزار تن وزن دارد در صورتی که وزن بزرگ ترین سازه فلزی دریای خزر یکصد و هفت هزار تن می باشد. در حالی که هزینه استخراج هر بشکه نفت در جنوب یک تا یک و نیم دلار است ، هزینه استخراج هر بشکه نفت در دریای خزر سه تا پنج دلار می باشد . برخی از صاحب نظران به دلیل تفاوت فاحش بین هزینه تولید نفت دریای خزر با خلیج فارس ، تولید نفت دریای خزر را بنا به مقتضیات اقتصادی برای عرضه در بازار جهانی مقرون به صرفه نمی دانند . در همین حال ، بعضی دیگر به روز نبودن تکنولوژی استخراج نفت در آب های عمیق را علت تفاوت فاحش در هزینه تولید می دانند و تولید نفت برخوردار از توجیه اقتصادی در آبهای عمیق شمال آمریکا (خلیج مکزیک) به عمق ۲۲۰۰ متر، برزیل ۳۰۰۰ متر، نیجریه و آنگولا ۱۵۰۰ متر و دریای شمال ۳۷۵ متر که در بازار جهانی نفت عرضه و معامله می شوند را نشان بر این می دانند که نفت دریای خزر هم می تواند مقرون به صرفه باشد . علاوه بر آن ، دلیل می آورند که منابع نفتی ارزان بالاخره روزی به پایان می رسند و اگر بتوان هر چه زودتر به تکنولوژی به روز استخراج نفت در آب های عمیق دست یافت ، تا آن روز با استخراج هم زمان نفت از دریای خزر و خلیج فارس و کاهش برآیند هزینه به حداقل ممکن ، می توان در عرضه به بازار جهانی نفت از افزایش و ذخیره تولید مقرون به صرفه و مطمئنی برخوردار گردید. آنچه مسلم است وارد کردن تکنولوژی که همان شرکت های بزرگ نفتی هستند ممکن نمی باشد. هر چند که مشارکت اصولاً با نوعی امنیت پنهان توأم می باشد ولی علی القاعده در غیاب رژیم حقوقی دریای خزر ، دور از ذهن نیست که تبعات ناشی از این نقصان اساسی مذاکره کنندگان هر یک از کشورهای پیرامونی در مذاکراتشان با شرکای بالقوه را در وضعیتی قرار دهد که به اجبار چاره ای جز رضایت به اعمال محدودیت هایی در منافعشان نیابند.

طرح های اکتشافی و نصب سکو در دریای خزر

دو پروژه در حال پیشرفت در دریای خزر عبارتند از طرح اکتشاف و توسعه خزر برای رسیدن به تولید و دیگری طرح ساخت سکوی نیمه شناور

الف) فعالیت های اکتشافی

از طریق لرزه نگاری دو بعدی و سه بعدی طرح اکتشاف دریای خزر در حال انجام است . در لرزه نگاری ها هوای فشرده وارد آب می شود . در برگشت امواج، سنسورهای تعبیه شده در داخل کشتی انعکاس آنها را دریافت می کنند و با تجزیه و تحلیل اطلاعات ، وضعیت آن منطقه مبنی بر وجود یا عدم وجود نفت در حوزه مورد اکتشاف مشخص می گردد . لرزه نگاری خود به سه مرحله برداشت، تفسیر و process تقسیم می شود . عملیات لرزه نگاری دو بعدی حوزه مورد اکتشاف دریای خزر در مساحتی به حدود ۳۳۰۰ کیلومتر مربع به پایان رسیده است و عملیات لرزه نگاری سه بعدی در مساحتی به حدود ۲۵۰۰ کیلومتر مربع در حال اجرا می باشد.

ب) ساخت سکوی نیمه شناور

از سال ۱۳۷۹ طرح ساخت سکوهای نیمه شناور در بندر نکا به مرحله اجرا درآمد و پیش بینی می شود که در اوایل سال ۱۳۸۴ به پایان برسد . این طرح خود سه پروژه را شامل می شود:

۱- ساخت سه فروند شناور پشتیبانی چند منظوره .

۲- ساخت سکوی حفاری نیمه شناور با ۱۴۰۰۰ تن وزن ، ۶/۹۸ متر طول ، ۸/۷۸ متر عرض و دارای قابلیت های حفاری تا عمق یک هزار متر (موقعیت این سکو با یک لنگر تثبیت می شود).

۳- ایجاد تسهیلات ساحلی و فراساحلی برای پشتیبانی عملیات سکوی حفاری نیمه شناور .

ج) محدودیت ها و مشکلات اکتشاف و استخراج نفت در آب های عمیق

۱- در هنگامی که دریل حفاری با سرعت بیشتری از ۵۰۰۰ دور در ساعت کار کند، خطر بریدن کابل های تعبیه شده در سیستم حفاظتی آن وجود دارد.

۲- فشار زیاد آب در مناطق عمیق موجب کاهش سرعت عملیات حفاری می شود.

۳- عمق غیر متعارف آب های عمیق ، دسترسی و انجام عملیات تکمیلی و تعمیری را با مشکلات و کندی مواجه می سازد.

۴- تشکیل شدن هیدرات گاز در خطوط لوله استخراج.

۵- در اثر فشار زیاد گل حفاری ، مخزن دچار مشکل می شود.

۶- محدود بودن تعداد کارگاه های ساخت کشتی در دریای خزر که جمعاً در این منطقه هفت کارگاه کشتی سازی وجود دارد.

۷- عمق کم آب در بنادر این منطقه که فقط برای پهلوگیری کشتی های کوچک مناسب می باشد.

۸- امکانات تعمیرات و نگهداری شناورها فقط در بندر باکو وجود دارد.

۹- عدم وجود ناوگان دریایی مناسب فعالیت های اکتشافی در آب های عمیق از قبیل دکل حفاری، کشتی های لرزه نگار و یدک کش.

منبع: NITC، نشریه شرکت ملی نفتکش ایران، اول دی ۱۳۸۳