از آزادی تا ایمان

در اندیشه وجودگرایانه دینی, آزادی نقطه عزیمت است, زیرا که همه چیز از آنجا آغاز می شود که انسان به عنوان موجودی مختار پا به عرصه هستی می نهد

در اندیشه وجودگرایانه دینی، آزادی نقطه عزیمت است، زیرا که همه چیز از آنجا آغاز می‌شود که انسان به عنوان موجودی مختار پا به عرصه هستی می‌نهد.

این اندیشه در توصیف ارتباط انسان به مثابه یک خود مستقل و آزادی تا به آنجا می رود که خود انسانی را برابر نهاد آزادی او معرفی می کند. از سوی دیگر آزادی مرادف حقیقت شمرده می شود و در معنایی دیگر مقوم معنای خیر و شر نیز دانسته می شود، زیرا فقط از طریق آزادی و دستیابی به آن است که مفاهیم نیک و بد پدیدار می شود.

اما این آزادی از کجا برای انسان حاصل گشته است؟ چگونه می توان تناقض میان آزادی انسان و همه گیری اقتدار خداوند را حل کرد؟ وجودگرایی دینی پاسخ می دهد که بالاترین نیکی که می توان به یک موجود اهدا کرد، آزاد ساختن اوست. غالبا چنین به نظر می آید که قدرت تامه الوهی موجب وابستگی انسان به خداوند می شود. حال آن که با اندیشه ورزی ژرف تر می توان فهمید تنها خداوند است که می تواند قدرت آزادی را به انسان هبه نماید؛ زیرا تنها اوست که می تواند بخشی از دایره شمول اقتدار خود را به انسان واگذار کند بدون آن که در عین حال ذره ای از قدرت او و فراگیری آن کاسته شود. خدا خیر مطلق است پس او بهترین عطیه یعنی آزادی را به انسان می بخشد بی آن که اختیاری را از خود سلب کرده باشد.

از منظر این نوع وجودگرایی، انسان در ابتدا آزادی را در درون خویش کشف می کند و خیال می کند که می تواند بی آن که هیچ بازدارندگی برای خود قائل شود، به هر چیز ممکنی می خواهد چنگ زند. این رویه در نهایت به از دست رفتن امکان منجر می شود، زیرا امکان تنها در چارچوب زمان قابلیت تحقق دارد، حال آن که برای چنین فردی دست یافتن به هر امکان، زاینده امکان های نوین است و این تعقیب و گریز میان فرد و امکان های جدید تا آنجا پیش می رود که سرانجام زمان برای او به پایان رسیده و فرد بدون آن که براستی امکانی حقیقی را در این جهان ادراک کرده و محقق ساخته باشد، با مرگ مواجه می شود.

رویه دیگر این مطلق انگاری آزادی، جبرگرایی است. در اینجا انسان آن چنان خود را در چنبره الزام و ضرورت گرفتار آمده می بیند که دیگر هیچ نشانی از آزادی را نمی توان در وجود او یافت. از نگاه این فرد هیچ چیز به مدد تلاش آزادانه انسان ممکن نیست. همه چیز از پیش مقدر شده و مکتوب است. این نوع فهم از آزادی نیز در نهایت منجر به همان گونه زیستی می شود که صورت نخست به بار آورده بود، گونه ای زندگی رها و فارغ از مسئولیت انسانی و قسمتی خوش باشیگری که انسان اسیر در چنگال سرنوشت برای تسکین خویش و فراموش ساختن ناتوانی اش در پیش می گیرد.

اما انسان پس از گذار از این مرحله، ادراکی از آزادی به عنوان خود انسانی اش پیدا می کند و خود را هم نهاد آزادی می یابد. او در این مرحله قدرت انتخابگری میان نیک و بد را کشف می کند. اما هرچه در این جستجو در قلمرو آزادی به پیش می رود، دلهره ای روزافزون او را فرا می گیرد. او آزاد است که تصمیم بگیرد، اما اگر دچار تقصیر و خطا شود​ از آزادی اش محروم خواهد شد.

پس از این مرحله انسان وارد ساحت دین می شود. در این ساحت آزادی در رابطه ای پارادوکسیکال خود را می نمایاند. در مراتب نخستین این ساحت آزادی خود را در تکرار جلوه گر می سازد. در تکرار، آزادی با احساس این که هیچ کوشش انسانی راه به جایی نمی برد، در ناامیدانه ترین وضع با ایمان به این که با خدا همه چیز ممکن است و به یاری این باور که خدا خالق امکان های محال است، امکانی نوین را می آفریند.

در بالاترین مرحله از سپهر دین، بالاترین کشف و شهود از آزادی روی می دهد؛ ضرورت تفویض بی کم و کاست آزادی به خود خدا که اهداکننده آن به انسان است. به بیان دیگر دینداری انتخاب آزادانه این است که اراده خویش را به تمامی فروگذاشته و خود را بی قید و شرط تحت قیمومیت و اراده خداوند قرار دهی و بگذاری ​ او تو را به هر کجا که می خواهد بکشاند.

سمیه موسوی