حقوق زنان در آخرت

آیا در قیامت زنان از حقوق مساوی مردان برخوردارند یا تفاوت و تبعیض جنسی در قالب عدالت استحقاقی جاری است آیا جنسیت در ثواب و عقاب و زندگی جاوید اخروی دخالت دارد یا ایمان و عمل صالح بدون لحاظ جنسیت مسیر حیات خالد را رقم می زند

آیا در قیامت زنان از حقوق مساوی مردان برخوردارند یا تفاوت و تبعیض جنسی در قالب عدالت استحقاقی جاری است؟ آیا جنسیت در ثواب و عقاب و زندگی جاوید اخروی دخالت دارد یا ایمان و عمل صالح بدون لحاظ جنسیت مسیر حیات خالد را رقم می‌زند؟ آیا فضل الهی یكسان شامل حال زنان و مردان می‌شود یا مردان با استناد به استحقاق ذاتیشان از فضل الهی بیشتر برخوردار می‌شوند؟ آیا نعمت‌های بهشتی و لذت‌های مادی و معنوی رستگاران بدون لحاظ جنسیت شامل حال زنان و مردان می‌شود یا بهشت هیأتی مردانه دارد و نعمت‌ها و لذّات آن براساس ذائقه و تمایلات مردان تنظیم شده است و زنان به تبع مردان و در درجه دوّم برخوردار از نعم الهی می‌گردند؟

این مقاله در پی پاسخگویی به پرسش‌هایی از این دست است. تبیین و تشریح جایگاه و موقعیت زنان در آخرت از دیدگاه اسلامی با توضیح نقش جنسیت در قیامت. اما قبل از پرداختن به اصل بحث، تذّكر چند امر مقدماتی لازم است.

● مقدمه

۱) چرا زنان در آخرت؟ و چرا در دنیا نه؟! مگر حقوق زنان در دنیا استیفا شده است كه به آخرت پرداخته‌ایم؟ اصولاً با این همه مشكلات و معضلات حقوق زنان در دنیا چگونه نوبت به بحث از زن و آخرت رسیده است؟ آیا با توجه به اولویت مباحث نقد مبتلا به حقوق زنان پرداختن به این‌گونه مباحث نسیه و انتزاعی نوعی فرار از واقعیت‌های موجود نیست؟ به بیان دیگر ضرورت بحث خود محتاج تبیین است. در این زمینه گفتنی است:

▪ اولاً: جایگاه و حقوق زنان در آخرت فی‌حدنفسه قابل بحث است و فارغ از نتایج و تأثیرات عملی آن به لحاظ علمی و معرفتی مطرح است. در مطالعهٔ آیات و روایات مرتبط با آخرت در حوزهٔ زنان مسائلی جدی و ابهاماتی به‌چشم می‌خورد كه نیازمند حل یا حداقل ایضاح و تشریح است. انتظار آن بود كه علوم كلام یا تفسیر به حل و بحث این‌گونه مسائل بپردازند كه به هر دلیلی آنها را وانهاده‌اند. عرضهٔ سؤالات و مطالبات جدید در عرصهٔ مسائل زنان، این‌گونه مباحث را به علوم كلام یا تفسیر تحمیل می‌‌كند و بحث از آنها را ناگزیر می‌سازد.

▪ ثانیاً: در هر دین و مذهبی تصویری كه از آخرت ارائه می‌شود با ارزش‌های مطلوب آن دین و مذهب در دنیا نسبت مستقیم دارد. از بررسی و تحلیل آن وضع مطلوب اخروی به‌راحتی می‌توان ضوابط و معیارهای دنیوی را ارزیابی كرد. اگر «دنیا مزرعهٔ آخرت است»، از مطالعهٔ محصولات و نتایج آن می‌توان به چگونگی این مزرعه پی‌برد. دینی كه برای زنان در آخرت وجودی تبعی و عرضی و درجهٔ دوم قائل است، طبیعی است كه وضعیتی فرودست و سایه‌ای برای زنان در دنیا توصیه كند. در حقیقت وضعیت زنان در آخرت راهنمایی نیكو برای ارزیابی جایگاه دنیوی آنان است.

▪ ثالثاً: تحلیل انتقادی حقوق زن در اسلام و به عبارت دیگر حقوق دنیوی زنان در اسلام و اصلاح اندیشهٔ‌ دینی از احكام متغیر و زمان گرفته و مربوط به عرفیات ماضی نیازمند فراهم آمدن فضایی امن و سالم است. علاوه بر آن چنین مباحثی محتاج تمهید مقدمات و پذیرش مبانی و اصول پایه‌ای است كه بدون پذیرش آنها بحث راه به‌جایی نمی‌برد. بحث ”زنان در آخرت“ در این راستا نگارش یافته است.

۲)حوزهٔ بحث، زنان در آخرت از دیدگاه اسلام است و در این میان اتكاء اصلی بر قرآن‌كریم است. به عبارت دیگر زنان در آخرت از دیدگاه قرآن‌كریم، هرچند از تعالیم سنت نیز غافل نبوده‌ایم. روش بحث پسینی است، نه پیشینی. یعنی به‌جای اینكه بگوئیم زنان در آخرت این‌گونه باید باشند و چنین جایگاهی را باید دارا باشند، گفته‌ایم از مطالعات آیات به‌دست می‌آید كه زنان از چنین جایگاهی برخوردار خواهند بود. به عبارت دیگر در مفاد آیات تأمل و چون و چرا روا داشته‌ایم، پرسیده‌ایم و كوشش كرده‌ایم پاسخ‌های قرآنی را به‌دست آوریم. آن‌چنان‌كه خواهد آمد این‌گونه سؤالات چندان برای مفسران مطرح نبوده لذا به طرح بحث نپرداخته‌اند و آنها را مسكوت وانهاده‌اند. نگاهی به ادبیات مطالعات زنان نشان می‌دهد كه بحث ”زنان در آخرت“ بحثی تازه است و تاكنون كمتر مورد عنایت و تحقیق پژوهشگران واقع شده است. این هم بر دشواری بحث می‌افزاید.

۳) دخالت جنسیت در آخرت به دو صورت ممكن است. یكی، دخالت جنسیت دنیوی در ثواب و عقاب اخروی، بی‌آنكه در آخرت جنسیتی مطرح باشد و در قیامت زن و مردی. در این مرحله تأثیر جنسیت در معاد روحانی قابل بحث است. سؤال این قسمت چنین است آیا جنسیت دنیوی یا زن بودن در دنیا تأثیری در معاد روحانی و ثواب و عقاب اخروی دارد یا نه؟

دیگری، دخالت جنسیت در حیات اخروی به‌معنای تفاوت‌های جنسی در معاد جسمانی است. یعنی فارغ از تفاوت‌های حقوقی زن و مرد در دنیا، آیا زنان و مردان در سرای دیگر. از حقوق و امتیازات متفاوتی برخوردار می‌شوند یا اینكه جنسیت در بهره‌مندی از حقوق و امتیازات مادی دخالتی ندارد؟ واضح است اولاً؛ بدون باور به معاد جسمانی و تحقق بدن انسانی در قیامت چنین بحثی امكان ندارد، و ثانیاً این بحث غیر از بحث اول است. زیرا در بحث اول سخن از دخالت جنسیت دنیوی در ثواب و عقاب اخروی است بدون اینكه در قیامت زن و مرد و بدن مادی در كار باشد و در بحث دوم سخن از دخالت جنسیت در آخرت است یعنی تفاوت حقوق و امتیازات زنان و مردان در قیامت بدون در نظر گرفتن جنسیت دنیوی.

بر این اساس ما بحث را در دو مقام برگزار خواهیم كرد.

۱) مقام اول: بررسی تأثیر جنسیت دنیوی در حیات اخروی

۲) مقام دوم: بررسی تأثیر جنسیت اخروی در ثواب و عقاب، اگرچه بحث اول فی‌الجمله مورد اشاره برخی مفسران قرار گرفته، اما بحث دوم بدیع و تازه است. با توجه به دشواری‌های بحث، نگارنده از انتقادات و تذكر كاستی‌ها و نقائص استقبال می‌كند.

● بخش اول: بررسی تأثیر جنسیت دنیوی در حیات اخروی

مطالعه دقیق آیات قرآن نشان می‌دهد كه ضابطهٔ حتمی و تغییر ناپذیر ثواب و عقاب، «ایمان و عمل صالح» است و جنسیت كمترین تأثیری در این زمینه ندارد. نه مرد بودن شرط ورود به بهشت است و نه زن بودن مانع بهشتی شدن است. حتی مذكر بودن یا مؤنث نبودن كمترین اولویتی در دستیابی به سعادت اخروی محسوب نمی‌شود. به زبان دقیق‌تر در زمینهٔ دستیابی به سعادت جاوید، عدالت به معنای تساوی مطلق بر اندیشهٔ‌ اسلامی حاكم است. زن و مرد در امكان خوشبختی و معاد روحانی كمترین تفاوتی با هم ندارند. ضابطهٔ جاری و معیار عمومی «حسن فعلی و حسن فاعلی» است. مراد از حسن فعلی ارتكاب عمل صالح و كردار نیكو است و مراد از حسن فاعلی ایمان و باور به خداوند و آخرت است.

در این ارتباط هفت ‌آیه را برگزیده‌ایم كه به صراحت، شفافیت و وضوح تساوی زن و مرد را در حیات اخروی و عدم تأثیر جنسیت دنیوی در قیامت را اثبات می‌كنند. ابتدا این هفت آیه را مرور می‌كنیم:

▪ آیهٔ اول: و من یعمل من الصالحات من ذكر او انثی و هو مؤمن فاولئك یدخلون الجنّه و لایظلمون نقیراً. (سورهٔ نساء، آیه۱۲۴) «و هركس از زن و مرد كه كارهای شایسته كند و مؤمن باشد، وارد بهشت می‌شود و به اندازهٔ ذرهٔ ناچیزی نیز به آنان ستم نمی‌رود».

▪ آیهٔ دوم: من عمل سیّئه فلایجزی الا مثلها و من عمل صالحاً من ذكر اوانثی و هر مؤمن فاولئك یدخلون الجنّه یرزقون فیما بغیر حساب .)سورهٔ غافر، آیه ۴۰) «هركس كار ناپسندی مرتكب شود، جز بمانند آن جزا نیابد و هر كس كاری شایسته انجام دهد، اعم از مرد یا زن و مؤمن باشد، اینانند كه وارد بهشت می‌شوند، و در آن‌جا بی‌حساب روزی می‌یابند».

▪ آیهٔ سوم: وعد الله المؤمنین و المؤمنات جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها و مساكن طیبه فی جنّات عدن و رضوان من الله اكبر ذلك هو الفوز العظیم.(سورهٔ‌ توبه، آیه ۷۲) «خداوند به مردان مؤمن و زنان مؤمن وعدهٔ بوستان‌هایی را داده است كه جویباران از فرودست آن جاری است، كه جاودانه در آنند و [نیز] خانه‌های پاك و پسندیده‌ای در بهشت عدن، و خشنودی الهی برتر [از همه چیز] است، این همان رستگاری بزرگ است«.

▪ آیهٔ چهارم: من عمل صالحاً من ذكر او انثی و هو مؤمن فلنحیّننه حیاه طیبه و لنجزینّهم اجرهم باحسن ما كانوا یعملون. (سورهٔ نحل، آیهٔ ۹۷) «هركس از مرد و زن كه كار نیك كند و مؤمن باشد، به زندگانی پاك و پسندیده‌ای زنده‌اش می‌داریم و به بهتر از آنچه كرده‌اند، پاداششان را می‌پردازیم».

▪ آیهٔ پنجم: لیدخل المؤمنین و المومنات جنّات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها و یكفّر عنهم سیّئاتهم و كان ذلك عندالله فوزاً عظیما، و یعذّب المنافقین و المنافقات و المشركین و المشركات الظانّین بالله ظنّ السّوء علیهم دائره السّوء و غضب الله علیهم و لعنهم و اعدّلهم جهنّم و ساءت مصیراً .(سورهٔ فتح، آیات ۵ و ۶) « تا سرانجام مردان مؤمن و زنان مؤمن را به بوستان‌هایی كه جویباران از فرودست آن جاری است درآورد، كه جاودانه در آنجا هستند سیئاتشان را از ایشان بزداید و این نزد خداوند رستگاری بزرگی است و تا مردان منافق و زنان منافق و مردان مشرك و زنان مشرك را كه دربارهٔ خداوند بد اندیشند، عذاب كند، گردش بد روزگار بر آنان باد و خداوند بر آنان خشم گرفته و لعنت آورده و برایشان دوزخ را آماده ساخته است و بد سرانجامی است».

▪ آیهٔ ششم: یوم تری المؤمنین و المؤمنات یسعی نورهم بین ایدیهم و بایمانهم بشریكم الیوم جنّات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ذلك هو الفوز العظیم، یوم یقول المنافقون و المنافقات للذین آمنوا انظرونا نقتبس من نوركم قیل ارجعوا وراءكم فالتمسوا نورا فضرب بینهم بسور له باب باطنه فیه الرحمه و ظاهره من قبله العذاب . (سورهٔ حدید، آیات ۱۲ و ۱۳) « روزی كه مردان مؤمن و زنان مؤمن را بینی كه نورشان پیشاپیش آنان و در سمت راستشان می‌شتابد، امروز بشارت شما باغهایی است كه از فرودست آن جویباران جاری است و جاودانه در آن هستند، این همانا رستگاری بزرگ است. روزی كه مردان منافق به مؤمنان گویند به‌خاطر ما درنگ كنید تا از نورتان روشنی فراگیریم، گفته شود پس پشت خویش بازگردید و نوری بجوئید، سپس میان آنان دیواری زده شود كه دری دارد. از درون‌سوی آن رحمت است و از برون‌سوی آن عذاب است».

▪ آیهٔ هفتم: ان المسلمین و المسلمات و المؤمنین و المؤمنات و القانتین و القانتات و الصادقین و الصادقات و الصابرین و الصابرات و الخاشعین و الخاشعات و المتصدقین و المتصدقات و الصائمین و الصائمات و الحافظین فروجهم و الحافظات والذاكرین كثیراً و الذكرات اعدالله لهم مغفره و اجراً عظیما . (سورهٔ احزاب، آیه ۳۵) « بی‌گمان مردان و زنان مسلمان، مردان و زنان فرمانبر، و مردان و زنان درستكار، و مردان و زنان شكیبا، و مردان و زنان فروتن، و مردان و زنان صدقه‌بخش، و مردان و زنان روزه‌دار، و مردان و زنان پاكدامن، و مردان و زنانی كه خداوند را بسیار یاد می‌كنند، خداوند برای همگی‌ِشان آمرزش و پاداشی بزرگ آماده ساخته است».

منابع:

قرآن کریم

مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، کتاب العدل و المعاد، مجلدات ۵ تا ۸، تهران، چاپ سوم[بی تا].

راغب اصفهانی، معجم مفردات الالفاظ القرآن، تحقیق ندیم مرعشی، (بی تا)، (بی جا).

ابن منظور، لسان العرب، قم، ۱۴۰۵ ، دفتر تبلیغات اسلامی.

معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، ۱۴۱۲، مؤسسه النشرالاسلامی، المجلدالاول.

محیی الدین ابن عربی، الفتوحات المکیه، دار احیاءالتراث العربی، (بی تا).

صدرالمتألهین، محمدبن ابراهیم الشیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، تصحیح محمدخواجوی، قم،۱۴۱۱، انتشارات بیدار.

الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۸۱

نصیرالدین طوسی، آغاز و انجام، تصحیح حسن حسن زاده آملی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶.

محمودمحمد طه، الرساله الثانیه من الاسلام، سودان، (بی تا).

ابراهیم محمود،الجنس فی القرآن، بیروت، شرکه ریاض الریس ، الطبعه الثانیه، ۱۹۹۸.

القبانچی، احمد؛ المرأه، المفاهیم والحقوق، قرائه جدیده لقضایا المرأه فی الخطاب الدینی)، ثقافه اسلامیه معاصره/۲ ، نجف، منشور سیدی، ۲۰۰۴ م.

J.D .McAuliffe(ed.), Encyclopedia of Qu;an, Leiden, Brill,۲۰۰۲, Vol.۲

Amina Wadud-Muhsin, Quran and woman, kula lumpur, ۱۹۹۴, penerbit fajar Bakti sdn. Bhd.

Sebastian Brock(tr. and commentary), St. Ephrem, Hymns on paradise,Crestwood, (N.Y., U.S.A): St. Vladimir Seminary press, ۱۹۹۸.

Francois de Blois, Book Reviews: [Die syro- aramaische lesart des Koran. Ein Beitrag zur Entschusselung der koransprache. By Christoph Luxenberg, Berlin, Das Arabische Buch, ۲۰۰۰], Journal of Quranic Studies, Vol. ۵, No.۱, ۲۰۰۳, PP. ۹۲- ۹۷.

دكتر محسن كدیور

استادیار گروه فلسفه دانشگاه تربیت مدرس

---