رقابت های سیاسی و آسیب های فرهنگی

«احمدبن واضح یعقویی» که جغرافیدان و کاتب است, کتابی دارد به نام «مشاکلة الناس لزمانهم و ما یغلب علیهم فی کل عصر» به معنای «هم شکلی مردم با روزگار خود و با آنچه در هر دوره ای بر ایشان چیره شود»

«احمدبن واضح یعقویی» که جغرافیدان و کاتب است، کتابی دارد به نام «مشاکلة الناس لزمانهم و ما یغلب علیهم فی کل عصر» به معنای «هم شکلی مردم با روزگار خود و با آنچه در هر دوره‌ای بر ایشان چیره شود». در این کتاب، تلاش نویسنده بر آن است که نظریه خود را مبنی بر این که در هر دوره، مردم بر پایه آداب، رفتار و گفتار حاکمان، تربیت یافته و با آنان هم‌شکلی می‌نمایند، به اثبات برساند.

او در این کتاب، نمونه‌های تاریخی فراوانی را برای اثبات مدعای خود می‌آورد که مردم چگونه در زمان‌های گوناگون تلاش می‌کرده‌اند تا در نحوه سلوک و زندگی، شباهت و هم شکلی بیشتری به حاکمان پیدا کنند.

البته از او که متعلق به پیش از قرن پنجم هجری است، نباید انتظار داشت که نظریه‌اش با یافته‌های جامعه شناسانه جدید انطباق کامل داشته باشد. مهم این است که ایشان کوشیده است تا با آوردن نمونه‌های گوناگون تأثیرگذاری سیاسیون و حاکمان جامعه را بر فرهنگ و رفتار مردم جامعه به اثبات برساند.

وادی سیاست، اغلب وادی تأمین منافع است و گاه برای دستیابی به منافع از خطوط ترسیم شده اخلاقی می‌‌گذرد. وادی فرهنگ اما اخلاق محور است و اساساً عصاره اخلاق جامعه در فرهنگ تبلور می‌یابد. پیروی فرهنگ از سیاست، هرچند در جهان و در سال‌های اخیر همواره رو به فزونی نهاده است، ولی هرگز با آن در منفعت محوری رقابت نکرده است، چرا که تأثیرات آموزه‌های فرهنگی، دیر نمایان می‌شوند، اما ماندگارتر از آموزه‌های سیاسی هستند، برای همین، دولت‌ها کوشیده‌اند حتی از فرهنگ برای تسهیل روابط سیاسی بهره جسته و مطالبات سیاسی دلخواه خود را از راه نفوذ فرهنگی بر جوامع دیگر به خواست ثابت مردم و باور عادی شده آنان، تبدیل کرده و راهی را در پیش گیرند که خواسته‌هایشان از زبان مردم آن جامعه بیان شود و به آرامی از خود چهره‌ای محبوب برای مردمی که در آینده از میانشان سیاستمداران تأثیرگذار برخواهند خاست، ترسیم کنند.

از همین رو هزینه‌های این هدف را هرگز به عنوان هزینه‌های فوت شده ارزیابی نکرده، بلکه آن را سرمایه برگشت پذیری می‌دانند که نسل‌های آینده می‌توانند بهره‌های آن را استحصال کنند.

اما بهره‌ای که فرهنگ از فن‌آوری‌های نوین برده، این است که سرعت انتقال آموزه‌هایش را از سال به لحظه تبدیل کرده است. در سال‌های نه چندان دور گذشته، برای آنکه از شیوه زندگی، آموزش، آداب و رسوم و باورهای مردم دیگر ملل آگاهی یابیم، نیازمند مراجعه به سفرنامه‌هایی بودیم که پدید آورندگانش رنج سال‌ها سفر را تحمل کرده بودند تا گوشه‌ای از فرهنگ محصور در برهه‌ایی از زمان را برایمان ترسیم کنند، ولی اکنون لحظه‌های تغییر باورهای فرهنگی جوامع را می‌توان رصد کرد و از سیر تدریجی تحولات فرهنگی آگاه شد.

در سال‌های اخیر، دولت‌ها همواره مغلوب مطالبات شهروندان برای ایجاد ارتباط با جهان بوده و برای این منظور، با بهره‌گیری از آرای نخبگان، طرح‌های کوتاه و بلندمدتی را به کار بسته‌اند تا در تعامل با فرهنگ جهانی به یکباره مغلوب باورهای وارداتی نشوند تا مجبور شوند سیاست‌های خود را بر پایه آن باورها تغییر داده و نظام پیوسته جامعه را به لجام گسیختگی وارداتی پیوند دهند.

هشدار نخبگان همواره بر این محور بوده که تمرکز بر رقابت‌های سیاسی می‌تواند سیاستمداران را از توجه به فرهنگ جامعه بازداشته و راه را برای پیدایش شهروندانی که از تعادل رفتاری بیرون می‌روند، هموار کند که این نیز خود در آینده می‌تواند تهدیدی برای جامعه و نسل‌های آتی باشد.

برخی از کشورهای فروپاشیده شده شوروی، نمونه گویایی از این دست هستند که تنها در برهه کوتاهی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی که هنوز نظام‌های مقتدر تسلط خود را بر جامعه تثبیت نکرده بودند، شاهد خروج شهروندان از تعادل‌های رفتاری بودند و هنوز از یاد نرفته است که در سال ۱۹۹۱ در روسیه و کشورهای تازه استقلال یافته شوروی سابق، جنایت‌ها به یکباره رو به فزونی نهاد و تا هنگامی که دولت‌ها نتوانستند تسلط و اقتدار خود را بر کشورهایشان تثبیت کنند، این شیوه ادمه داشت.

توجه به فرهنگ عمومی و ایجاد اعتماد در مردم، نه تنها یک ضرورت که یک نیاز است و نمی‌توان بی‌آنکه فرهنگ جامعه را به استانداردهای مورد قبول ارتقا داد، انتظار تعادل رفتاری در میان مردم را داشت. متأسفانه، در کشمکش‌های سیاسی زودگذر مقوله فرهنگ، از آنجا که در مقایسه با برون دادهای اقتصادی از خاصیت دیده شدن کمتری برخوردار است، مورد غفلت قرار گرفته و از آنجا که شاخص‌های تعیین میزان اعتماد، میزان خودباوری، میزان پایبندی به مقررات، میزان راستگویی، میزان حفظ شئونات و... شاخص‌های ساده‌ای نیستند، نمی‌توان نظر قطعی در افت و خیزش این شاخص‌ها در جامعه داد.

گمان می‌رود، نوعی عدم تناسب و کاریکاتوریزه شدن بخش‌هایی از جامعه در حال شکل گیری است که به یقین اثرات آن در سال‌های بعد نمایان خواهد شد؛ بنابراین، دستگاه‌های متصدی بررسی میزان تعیین شاخص‌های نامبرده ـ اگر وجود داشته باشند ـ باید به فکر حفظ و ارتقای آموزه‌های فرهنگی در جامعه بوده و از رهگذر راهکارهای متعادل‌سازی جامعه و بالا بردن سلامت فرهنگی جامعه از گسترش رفتارهای نامتعادل جلوگیری کنند.

رقابت‌های سیاسی در هر جامعه‌ای ناخواسته مستعد ایجاد غفلت از فرهنگ است و اگر راهکارهای جلوگیری از سایه‌پراکنی رقابت‌های سیاسی بر فرهنگ جامعه زودتر فراهم آید، معلوم نیست فردا دیر نباشد!

ابوذر ابراهیمی ترکمان