كوزه گری با چرخ

محصولاتی كه روی چرخ كوزه گری ساخته می شود هنر صنعتگر را به بهترین وجهی نشان می دهد چرخ كوزه گر ایرانی صفحه گردی است كه با پا حركت می كند و مانند چرخ كوزه گر انگلیسی نیست كه به وسیله میلهٔ بازو حركت كند

محصولاتی كه روی چرخ كوزه گری ساخته می شود هنر صنعتگر را به بهترین وجهی نشان می دهد . چرخ كوزه گر ایرانی صفحه گردی است كه با پا حركت می كند و مانند چرخ كوزه گر انگلیسی نیست كه به وسیله میلهٔ بازو حركت كند . چرخ كوزه گر ایرانی به وسیلهٔ صفحهٔ ركابدار سنگینی به نام تَمـَن (پاتخته ، چرخ پا) كه كوزه گر در جهت مخالف حركت عقربه ساعت با پای خود می گرداند به حركت در می آید . میل چرخ (چـوب آمـك) از چـوب ساختـه شـده است در بالای آن یك سه شاخ (سه پنجه) كه از فولاد ورزیده ساخته شده است قرار گرفته و میز كار چرخ به نام سركار یا سر چرخ روی آن نصب شده است .

در سر پایینی میله نیز یك میخ تیر (آهن تیر با بالتگ) نصب شده كه در شمعك (زیر میخ) كه از استخوان شانهٔ شتر ساخته شده است و در توی چوب فرو رفته می گردد . تیر بزرگ افقی كه زیر میز گرد چرخ قرار دارد قلفك (تخته شمعك) رویی را حمل می كند . كوزه گر روی تخته چوبی به نام تختهٔ كونگاه نشسته و وقتی كه كار نمی كند پا خودش را روی پاگاه كه بالای صفحه ركابدار است قرار می دهد . در خراسان قسمتهای زیرین چرخ یعنی صفحه ركابدار و شمعك اغلب زیر كف اطاق ساخته می شود و كوزه گر وقتی می خواهد كار خود را آغاز كند داخل گودال پیش كار می شود . برای گل كشیدن ، كوزه گر چونه گل را روی مركز چرخ قرار داده و با لگد زدن توی گل را پوك می كند و با دستی محكم و استوار گل را بالا می آورد .

این عمل را بالا گرفتن یا بالا قاب زه گرفتن می نامنـد . گل را تا بلندی بازوان خود بالا می گیرد و سپس دیوارهٔ آن را نازك می كند و در همان زمان مركز آن را بزرگ می كند تا تنهٔ كوزه ساخته شود و سپس گردن كوزه و سرانجام سر كوزه ساخته می شود .

پایین كوزه را با ماله می تراشند و به آن شكل می دهند . با شانه قالبی دندانه داری كه در برابر گل نرم نگهداشته می شود چند نقش یا خط درست می كنند یا اینكه روی آن كنده كاری می كنند و سرانجام در حـالی كه هـنوز چـرخ می گـردد كـوزه را با سیـم (بندك) یا پیچ فولادی كوتاهی به نام سوزن از روی چرخ می برند . در ضمن گل كشیدن كوزه گر مرتباً دستهای خود را در بشقاب پر آبی به نام دستدان آب كه نزدیك در روی نیمكت كار قرار گرفته تر می كند . هنگامی كه كوزه گر كوزه دوم را می كشد شاگرد او كوزه ای را كه ساخته شده به انبار ظرفدانی برده و در آن جا می گذارد تا نیم خشك شود ، در آن موقع است كه دستهٔ كوزه را روی آن می گذارند .

دسته را از مشت ای گل تر ساخته و با فشار مختصری به قسمت مرطوب و آجدار شده كوزه می چسبانند . ظروف دیگری كه در كارگاه كوزه گر (قدحچی) تولید می شود عبارتست از هسین (قدح) ، كوزه آب خوری (دول آبی) ، كرلوك ، ظرف شیر دوش و سر قلیان . چون سر قلیانها گلویی بلند و سوراخی تنگ دارند گل كشیدن آنها روی چوب قلیان سازی است ، چوب قلیان سازی را داخل سوراخ چرخ می كنند و این كار را قبل از لگد زدن چرخ انجام می دهند . با این وسیله تعداد زیادی از سر قلیانها یكی پس از دیگری گل كشی می شود . هسین گلدان ، دوری ، لیوان ، كماجدان و مكبه (در كماجدان) نیز جزو كالاهایی است كه كوزه گر آن را تولید می كند . یك نوع ظرف آبخوری كه شبیه پرنده است و به نام كفتر آبخوری معروف است نیز جزو مصنوعات كوزه گر است .

بسیاری از كارگاههای كوزه گری ، مثل فتیله سازان تنبوشه درست می كنند . در كرانه های دریای خزر یكی از محصولات بزرگ كوزه گران ، سفال پشت بام است . این سفالها روی چرخ كوزه گری به شكل لوله های باریك گل كشی می شوند . پس از اینكه آنها را از چرخ برداشتند با سیم آن را به دو نیم كرده و در انبار می گذارند تا خشك شود و برای پختن آماده گردد . بیشتر كوزه های معمولی و كاسه ها وقتی كه چرخ كوزه گری را ترك می كنند برای پخت آماده اند و كار دیگری ندارند جز اینكه به كوره برده شوند . ولی بعضی از كوزه ها و سفالها را قبل از پخت باید تراش داد تا زیباتر و مرغوبتر شوند . در ساختن ظروف دهن گشاد ، كوزه گر چونه گل را روی صفحه چرخ می گذارد و آن را به اندازهٔ تقریبی داخل ظرف در می آورد بدین ترتیب قالبتراش درست می كند . ظرف را روی آن بر می گردانند و با كار تراش و رندهٔ پایه آن را به شكل مورد نیاز در می آورند .

كوزهٔ كوچكتر برای نگهداری آرد به كار برده می شود و آن را آرد دونی می نامند . كوزهٔ چاقتر و كمی بلندتر به اسم كلدونی نامیده می شود و برای بردن و حمل خواربار بسیار مناسب است . روغندونی كوزه ایست كه پشت و روی آن لعاب دارد و برای نگهداشتن روغن به كار برده می شود . تولكا كوزه ای است كه هم برای نگهداشتن روغن و هم برای ترشی به كار می رود و به همین دلیل باید لعاب داشته باشد ، ولی اگر بخواهند فقط برای آب بردن از آن استفاده كنند مثل كوزه آب بدون لعاب است .