شعر ایران در آلمان

در سال گذشته میلادی, مجموعه ای نیز از شعرهای شاعران زن سرزمین های شرق مسلمان كه آن ماری شیمل در واپسین سال های زندگی خود به آلمانی ترجمه كرده بود با عنوان «كتابی به نام شادی» در آلمان منتشر شد كه شعرهایی از پانزده تن از سرایندگان زن معاصر ایران هم در آن یافت می شد از جمله پروین اعتصامی, سیمین بهبهانی, فروغ فرخزاد, پری توانگر, طاهره صفارزاده, بهار رهادوست, گیتی خوشدل و فرشته یمینی شریف

شعر شاعران معاصر ایران چندی است كه در سرزمین های آلمانی زبان شروع به نشو و نشر كرده است. گرچه هنوز ترجمه و انتشار سروده های شاعران معاصر ایران به گستردگی شعر شاعران عرب نرسیده است و هنوز نیما و فروغ و شاملو، آوازه آدونیس و درویش و قبانی را نیافته اند اما اینان نیز اندك اندك به انجمن شاعران رخت از جهان بربسته و نام آشنای شرق می پیوندند. البته دلخوشی ما حداقل در آن است كه در كنار «شاعران حرفه ای» فیلمسازان و نقاشانمان هم، اگر نه در ایران، حداقل در اروپا، كمابیش شهرت شاعری یافته اند؛ كسانی چون عباس كیارستمی كه ترجمه هایكو گونه هایش با عنوان «همراه با باد» با پی گفتاری از «پتر هاندكه» ، نویسنده سرشناس اتریشی، سال گذشته در آلمان انتشار یافت.

در سال گذشته میلادی، مجموعه ای نیز از شعرهای شاعران زن سرزمین های شرق مسلمان كه آن ماری شیمل در واپسین سال های زندگی خود به آلمانی ترجمه كرده بود با عنوان «كتابی به نام شادی» در آلمان منتشر شد كه شعرهایی از پانزده تن از سرایندگان زن معاصر ایران هم در آن یافت می شد؛ از جمله پروین اعتصامی، سیمین بهبهانی، فروغ فرخزاد، پری توانگر، طاهره صفارزاده، بهار رهادوست، گیتی خوشدل و فرشته یمینی شریف.

شیمل در اثنای پژوهش های خود پیرامون عرفان و ادبیات مشرق زمین از دوره های نخستین تا سده بیستم میلادی، از میان سروده های زنان عرب و ترك و ایرانی و ازبك و اردو، زیباترین شعرها را برگزیده و با زیبایی و گویایی توصیف ناپذیری به زبان آلمانی ترجمه كرده و پیشگفتاری بسیار جالب و آموزنده نیز درباره نقش عارفان زن در جایگاه شاعران و جهان اسلام بر كتاب افزوده بود. او تاكید دارد كه «در این مقدمه میان شاعران معاصر زن، فروغ فرخزاد بی تردید از جایگاهی والا برخوردار است» و در ادامه می نویسد: «این نخستین بار نیست كه شعرهای فروغ به زبان آلمانی ترجمه می شود؛ پیشتر نیز مجموعه ای از سروده های او را كورت شارف و برخی را سیروس آتابای به آلمانی ترجمه كرده بودند.» اشاره شیمل بیشتر به ترجمه های كورت شارف از سروده های فروغ فرخزاد است كه چند سال پیش از این در دفتری با عنوان «آن روزها» منتشر و پس از اندك زمانی كمیاب شد. و اینك در حال حاضر نایاب است.

شارف سرپرست انستیتوی گوته در لیسبون پرتغال است. میان سال های ۱۹۷۳ تا ۱۹۷۹ میلادی (۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷) سرپرستی انستیتوی گوته را در تهران به عهده داشت و در دوران انقلاب با همكاری «كانون نویسندگان ایران» شب های شعر و داستان خوانی را كه به «ده شب» شهرت یافت، برپا كردند. او از همان سال ها به شعر معاصر ایران دلبستگی بسیار داشت و با برخی از نویسندگان و شاعران ایرانی طرح دوستی ریخت و با بسیاری از اهل قلم نشست و برخاست داشت.

به تازگی كورت شارف ترجمه گزیده ای از شعرهای معاصر ایران را در آلمان به چاپ رسانده است. این مجموعه در سپتامبر ۲۰۰۵ میلادی، تقریبا همزمان با نمایشگاه كتاب فرانكفورت، منتشر شد. ناشر آلمانی این دفتر شعر را در مجموعه «كتابخانه جدید شرقی» منتشر كرده و نسخه ای از آن را پیش از انتشار در اختیار من گذاشته است. بر روی جلد این دفتر شعر، در كنار عكسی هنری از شیرین نشاط، عنوان یكی از زیباترین شعرهای فروغ فرخزاد نقش بسته است: باد ما را خواهد برد. شارف هم مقدمه ای بر این مجموعه نگاشته است و هم مدخلی درباره تاریخچه شعر فارسی و هم در فصلی به معرفی شاعران این دفتر پرداخته است.

افزون بر اینها، «سعید» شاعر ایرانی تبار كه به زبان آلمانی شعر می سراید، پی گفتاری بر این مجموعه افزوده است. مترجم دقیقا صد شعر از بیست و دو شاعر معاصر ایران را برای این دفتر برگزیده است كه به باور او در شمار «مهمترین شاعران ایران در قرن بیستم» قرار دارند. البته او تاكید می كند كه شعرهای برگزیده برای این جنگ- به استثنای سروده های دو شاعر- تماما پس از كودتای بیست و هشت مرداد و در فاصله زمانی میان سال های ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ كه شارف آن را دوران اوج «شعر نو فارسی» می نامد، منتشر شده اند.

او این دو دهه را كه با دگرگونی های اجتماعی گسترده ای همراه بود، به لحاظ تحولاتی كه در گستره ادبیات ایجاد شد، دارای اهمیت بسیار می داند و ویژگی شعر این دوره را در بیان استعاری و زبان نمادی آن می خواند كه شاعران ناگزیر برای گریز از سانسور و ممیزی برگزیده بودند.اما در مقدمه كتاب، گذشته از این اشارات كلی و نیز شرحی تكراری كه شارف از چگونگی برگزاری ده شب شعر و داستان خوانی در دوران انقلاب نوشته است، مطلبی دندان گیر یافت نمی شود. مدخلی هم كه مترجم با عنوان «تاریخچه شعر فارسی» نگاشته، بیشتر مروری است شتابزده بر تحولات زبان فارسی از شش قرن پیش از میلاد مسیح تا حمله اعراب به ایران و برآمدن شاعرانی چون رودكی و فردوسی كه تجدید حیات زبان فارسی را در پی داشت.

او به دگرگونی های تاریخی و اجتماعی از صدر اسلام تا دوران قاجار و جنبش مشروطه و سلطنت پهلوی و كودتای بیست و هشت مرداد و رویدادهای انقلاب پنجاه و هفت هم اشاراتی دارد. افزون بر اینها نه تنها از چگونگی خلع ید از احمدشاه و «اصلاحات» و مدرنیسم دوران رضا شاه و «كشف حجاب» و قانون كاپیتولاسیون نوشته است بلكه پس از «سوسیالیست» خواندن نیما، تحلیلی نیز از كودتای بیست و هشت مرداد و پیامدهای «انقلاب سفید» و علل بروز انقلاب پنجاه و هفت به دست داده است.

او البته همه اینها را كافی ندانسته و آخر سر به «مهاجرت توده وار ادبا و اهل قلم» به خارج از ایران پرداخته و آن را با مهاجرت مولانا به قونیه مقایسه كرده و نتیجه گرفته كه «اینك ادبیات تبعید پدیده ای فراگیر و توده وار شده است.»

جالب آنكه كورت شارف این همه را با تردستی اعجاب انگیزی در هفت صفحه گنجانده است و خواننده از این همه آگاهی های تاریخی و سیاسی كه شعارگونه در مقدمه این دفتر شعر پشت هم ردیف شده است انگشت به دهان حیران می ماند. حال می توان خواننده آلمانی زبان را مجسم كرد كه با مطالعه این مقدمه و مدخل به چنان سرگیجه ای گرفتار آمده كه از به دست گرفتن این كتاب پشیمان شده است؛ چرا كه او دفتر شعری را به قصد آشنایی با شعر شاعران معاصر ایران در دست گرفته است و نه به منظور گذری سطحی بر سیر تحولات تاریخی و سیاسی این سرزمین وگرنه به سراغ خیل بی شمار كتاب هایی می رفت كه در دو سه دهه گذشته درباره وقایع تاریخی و رویدادهای اجتماعی ایران و كشورهای همسایه ایران به زبان های گوناگون نوشته و منتشر شده است.

«سعید» هم در پی گفتار خود، گرچه یكی دو اشاره جالب به پیوند شعر و سیاست در ایران دارد، اما موضوع «شعر و سیاست» را بیش از حد گسترش و كمابیش به تمام گونه های ادبیات تعمیم داده است. او در واقع نیمی از نوشته خود را به ستایش از «شعرهای سیاسی» احمدشاملو اختصاص داده است. در این میان متاسفانه اطلاعاتی نادرست نیز در اختیار خواننده آلمانی زبان قرار داده است؛ از جمله آنكه شعر «در این بن بست» از «دفتر ترانه های غربت» هرگز در ایران منتشر نشد و مسئولان ممیزی همواره با اشاره به این شعر از انتشار دیگر آثار شاملو نیز جلوگیری می كردند.

درحالی كه كتاب های شاملو چه پیش و چه پس از انقلاب به طور گسترده نشر و پخش می شد و اكنون نیز آثار او در بازار كتاب ایران به حد وفور یافت می شود.

جالب آنكه او هم در پی گفتار خود فرصت را از دست نداده و بار دیگر از شب های شعر انستیتوی گوته در دوران انقلاب یاد كرده و آن را «نقطه عطفی در پیوند ادبیات ایران و آلمان» نامیده است. در صورتی كه ۱۰ شب شعر و داستان خوانی در انستیتوی گوته فرصتی مناسب برای نویسندگان و شاعران عضو و نزدیك به «كانون نویسندگان ایران» در آن دوره فراهم آورد تا صدای اعتراض خود را به سانسور و نبود آزادی به گوش مردم برسانند و گمان ندارم كه به منظور پیوند میان ادبیات ایران و آلمان برگزار شده بود و یا چنین پیوندی را موجب گردید. به هر حال سعید آنجا هم كه از شعر فروغ و اخوان و نادرپور می گوید، همه را به عنوان سرایندگان «شعر سیاسی» معرفی می كند كه گویا شعرشان عین سیاست است. شعر سپهری را هم «به ظاهر غیرسیاسی و ظاهرا ساده دلانه» می خواند.

متاسفانه در سال های اخیر رسم شده است كه در مقدمه و موخره هایی كه مترجمان و اهتمام گران به اغلب ترجمه های آلمانی آثار نویسندگان معاصر ایران می افزایند، بیشتر بر سیاست های فرهنگی حاكم و تاثیرات آن بر ادبیات و نیز تلاش های اجتماعی نویسندگان و شاعران تاكید می كنند و كمتر به نقد ادبی و بررسی جنبه های هنری آثار می پردازند.

اصولا پیشگفتارها و پی گفتارها و مدخل و مقدمه ها را می توان به طور كلی به دو نوع تقسیم كرد: برخی با معرفی كوتاه نویسنده و شاعر و با اشاره به آثار و نیز با برشمردن ویژگی ها و سبك و شیوه نوشته های او امكان آشنایی خواننده را با نویسنده كتاب كه برای اكثر قریب به اتفاق خوانندگان اروپایی ناآشنا است، فراهم می آورند. چنین اطلاعاتی كه بهتر است به عنوان موخره و پی گفتار در صفحات پایانی كتاب بیاید، به نظر من برای آمادگی ذهنی خواننده ناآشنا به ادبیات فارسی مفید است و باید كوشش شود در حدی باشد كه ذهن خواننده را پیش از مطالعه كتاب دست كاری نكند و نیازارد.

خسرو ناقد

برگرفته از: شرق

---