گنجشك , سنجاب , مهتاب و رادیو همه لالا

«كودكان همیشه قربانی بزرگترها می شوند, در خانواده اختلاف باشد, در دنیا جنگ باشد, مدیریت عوض شود و همه جا كودك قربانی می شود و به یك نحوی می توان گفت نخودی زندگی ما هستند »

● سهم كودكان ایران از رادیو چند لحظه به یاد ماندنی است؟

اردیبهشت ماه سال گذشته تنها برنامه قصه گویی كودكان در رادیو، شب بخیر كوچولو، بنابر «برخی سیاست های مدیریتی» تعطیل شد و تا امروز برنامه ای جایگزین آن نشده است. چند ماه پیش هم گروه كودك و نوجوان صدای جمهوری اسلامی ایران باز براساس «برخی سیاست های مدیریتی» حذف و در گروه خانواده ادغام شد.

● چرا گروه كودك و نوجوان حذف شد؟

«كودكان همیشه قربانی بزرگترها می شوند، در خانواده اختلاف باشد، در دنیا جنگ باشد، مدیریت عوض شود و... همه جا كودك قربانی می شود و به یك نحوی می توان گفت نخودی زندگی ما هستند.» كامران كاظم زاده مدیر گروه كودك و نوجوان سابق رادیو كه در حال حاضر و پس از تغییر و تحولات مدیریتی در گروه خانواده ادغام شده است می گوید: «متاسفانه در كشور ما كار كودك و نوجوان جدی گرفته نمی شود، اگر هم حركتی می شود فقط محض جوری جنس است، فقط یك كاری می كنیم كه از قافله تجدد دنیا عقب نمانیم وگرنه ما نه در مقوله آموزش و نه پرورش و نه حقوق كودك - حقوقی كه اسلام برای كودك قائل است- نتوانستیم یا نخواستیم حق مطلب را آن طور كه باید و شاید ادا كنیم.» كاظم زاده معتقد است تاسیس شبكه رادیویی و حتی تلویزیونی ویژه كودك و نوجوان جزء لازمه های فرهنگی این روزگار است.به نظر او كار كودك حوزه تخصصی است كه تیم ویژه ای از متخصصان اعم از كارگردان، هنرپیشه، گوینده، ترانه سرا، داستان نویس، موسیقیدان و روانشناس كودك نیاز دارد. كاظم زاده دهه ۶۰ را دهه طلایی فعالیت رادیو در حوزه كودك می داند چرا كه «به جرات می توانیم بگوییم تا اواخر دهه هفتاد هیچ نویسنده و شاعر كودك و نوجوانی نبود كه با گروه كودك رادیو همكاری نكرده باشد. گروه كودك رادیو در آن سال ها هنرمندان موفقی را تربیت كرد، چون كار تخصصی در حوزه كودك به هنرمند نوعی گستردگی ذهنی و نیروی آفرینندگی می بخشد. هنرمندانی چون مهران مدیری، دانیال حكیمی و محمد عمرانی در حوزه بازیگری و كارگردانی و نویسندگانی چون چیستا یثربی، افسانه شعبان نژاد، مصطفی رحماندوست از فعالان و دست اندركاران حوزه كودك رادیو در آن سال ها بودند.» مدیر گروه كودك و نوجوان سابق رادیو معتقد است اگرچه رادیو یك دوره ای در دهه شصت در حوزه كودك موفقیت آمیز عمل كرده اما در سال های بعد و در شلوغ بازار شبكه ها و گسترش رادیو كودكان گم شده اند: «هنرمندان و نویسندگان كودك در این سال ها بزرگ شدند اما رادیو همچنان كوچك ماند چرا كه نگاه تخصصی به كار كودك نداشت. حتی دستمزدها هم كوچك ماند. وقتی كسی در یك برنامه تلویزیونی بابت حق كارشناسی ۴۰-۳۰ هزار تومان می گیرد چرا باید برای رادیو دقیقه ای ۵۰۰ یا ۷۰۰ تومان بنویسد؟ ضمن اینكه حالا رسانه ها به عنوان وسایل عرضه افكار بسیار متنوع شده اند و رادیو نتوانسته خودش را به روز كند.»

مصطفی رحماندوست نیز معتقد است رادیو دیگر عرصه فعالیت متخصصان حوزه هنر و ادبیات كودك نیست زیرا: «همیشه به رادیو به چشم بچه زن پدر نگاه می شود. هزینه ها آنقدر پایین است كه رادیو نمی تواند نیروهای متخصص را جذب كند و در نتیجه كارها خیلی سردستی پیش می رود. الان هر شبكه ای كه بخواهد كار كودك انجام دهد باید حداقل به همان اندازه ای هزینه كند كه در رسانه های دیگر هزینه می شود.» به نظر شاعر صد دانه یاقوت و نویسنده صدها عنوان كتاب كودك: «با پرداخت هایی كه رادیو می كند هیچ كس حاضر نیست ابتكاراتش را در رادیو بیاورد.»

كامران كاظم زاده نه فقط حذف گروه كودك و نوجوان را یك اشتباه بلكه تاسیس شبكه ویژه كودك در رسانه ملی را هم یكی از مهمترین نیازهای جامعه می داند. او كه حتی طرحی در زمینه تاسیس شبكه كودك تهیه و ارائه كرده است، برای ضرورت تاسیس اجرای این شبكه دلایلی بر می شمارد كه از جمله آنها لزوم توجه به جامعه روستایی و شهرستانی است كه هنوز زنده و فعال هستند: «هنوز هم روستاها و شهرهای زیادی هستند كه به آن تجددی كه ما در تهران به آن قائلیم و با استناد به آن می گوییم كودكان سرگرمند و رادیو گوش نمی دهند نرسیدیم چه بسیار ساعت ها و روزهای فراغت كه این كودكان برای شنیدن و دیدن برنامه های رسانه ملی دارند و چرا رادیو نتواند این لحظه ها را پركند؟ این گناه نابخشودنی است اگر ما در رسانه ملی مخاطب كودك و نوجوان كه بخش مهمی از جامعه ما را تشكیل می دهند جدی نگیریم. در این شبكه هم می توان كارهای فرهنگی، هنری و سرگرم كننده انجام داد و هم كار آموزشی و پرورشی.»

رحماندوست می پرسد: «آیا رادیو رسانه عام است یا نه؟ وقتی رسانه عام است، وقتی بیش از ۵۰ درصد جمعیت كشورمان كودك و نوجوان هستند آیا نباید سهم بیشتری از رسانه داشته باشند؟» رحماندوست در مورد تاسیس شبكه كودك و نوجوان می گوید: « البته طرح راه اندازی چنین شبكه ای ارائه شد و حرفش هم زده شد اما در عمل می بینیم كه مسئولین صدا و سیما نه تنها برای اختصاص شبكه تخصصی ویژه كودك و نوجوان طرحی ندارند بلكه حتی در پی گفتن حرف كودك از رسانه ملی هم نیستند.»

مریم جلالی مدیر گروه ایران و خانواده شبكه ایران (سراسری) كه گروه كودك و نوجوان سابق در آن ادغام شده است معتقد است كه ما باید رویكردمان به برنامه سازی در حوزه كودك دیگرگون شود و باید كودك را در درون خانواده ببینیم. به نظر او گروه ها قراردادی هستند و اتفاقاً تاكید بر خانواده و در نظر گرفتن هر یك از اعضا در درون خانواده بسیاری از شبهات را پاسخ می دهد: «بسیاری از مشكلاتی كه در جوامع امروزی به وجود می آید به این دلیل است كه ما فرد را محور خانواده می بینیم. در دنیا هر جا توسعه اقتصادی اتفاق می افتد خانواده از هم می پاشد، هر جا توسعه فرهنگی اتفاق افتد باز هم خانواده از هم می پاشد چرا كه اگر محور توسعه فرد باشد وقتی مرد توسعه اقتصادی پیدا می كند مصداق همان ضرب المثل قدیمی پیازش جوانه زده و ... می شود یا اگر زن توسعه فرهنگی پیدا كند و مثلاً فوق لیسانس بگیرد دیگر خودش را بزرگ و همسر و كودك را بسیار كوچك می بیند در نتیجه به جای اینكه از توسعه فرهنگی اش برای ارتقای سطح زندگی همسر و فرزندش استفاده كند، این توسعه خود معضلی برای بقا و عملكرد درست خانواده می شود. در مورد كودك هم همینطور؛ ما آنقدر به كودكان بها می دهیم كه كودك را از خانواده جدا می كنیم و در نتیجه كودك متوقع و فرزندسالاری بار می آوریم كه اصلاً نمی تواند در جامعه رفتار عادی داشته باشد، نمی تواند درست ارتباط برقرار كند، شما بروید جلوی درهای كنكور ببینید چند درصد پدر و مادرها تا پشت در كنكور كودكانشان را دنبال می كنند. چرا یك دختر یا پسر

۱۸-۱۷ ساله نباید حداقل از عهده یك امتحان برآید؟ چرا این همه نگرانی زائد؟ دلیلش این است كه ما همیشه به فرد نگاه كرده ایم و هیچ وقت سعی نكردیم خانواده را یك سازمان متشكل با تعاریف و قواعد حاكم بر یك سازمان در نظر بگیریم.» به نظر مریم جلالی با در پیش گرفتن رویكردی خانواده محور به جای فردمحور در برنامه سازی برای كودك می توان هم به كل اعضای خانواده نظر داشت و هم اصول و معیارهای تخصصی كار كودك را رعایت كرد. از جلال می پرسم كه با توجه به تجربیات ناخوشایندی كه ما در این زمینه از سر گذرانده ایم آیا نمی توانیم انتظار داشته باشیم كودك در سایه خانواده قرار گیرد حتی در ازدحام دنیای شلوغ و پرهیاهوی بزرگ تر گم و حتی گاهی محو شود؟ و او پاسخ می دهد: «نگویید در سایه خانواده بگویید در درون خانواده. اتفاقاً به نظر من اولین كسی كه در برنامه های فردمحور رسانه در حاشیه قرار گرفته و به او توجه نشده مردها هستند. ما به مسائل كودك پرداختیم، به زنان پرداختیم اما هیچ كس توجه نكرد كه چه كسی باید سواد اجتماعی مردها را بالا ببرد؟ هیچ كس به آنها كاری ندارد چون ما به تك تك اعضای خانواده نگاه كردیم، به زن نگاه كردیم برای زنان برنامه ساختیم، به كودك نگاه كردیم برای كودك برنامه ساختیم، رئیس جمهورمان مشاور امور بانوان دارد، مشاور امور كودكان داریم اما هیچ كجا مشاور امور مردان وجود ندارد، ما وقتی برای خانواده برنامه می سازیم، شنونده ها تماس می گیرند و می گویند این چیزهایی كه می گویید من می دانم اما همسرم نمی داند.» به نظر او مدام به زن یا كودك می گوییم تو فلانی تو بهمانی در حالیكه آنها با همسر یا پدری رو به رو هستند كه هیچ تلقی درستی از زندگی زناشویی ندارد.

● چرا رادیو دیگر به كوچولوها شب بخیر نمی گوید؟

«شب بخیر كوچولو نفس من بود، عشق من، زندگی من بود.» مریم نشیبا، شهرزاد قصه گوی مهربان و صمیمی رادیوی ایران هنوز امیدوار است آقای خجسته به نیمه قولی كه داده عمل كند و شب بخیر كوچولو، برای همیشه از خانه ها، خاطره ها و كودكی كودكان ما نرود. بعد از ۳۵ سال كار حرفه ای در رادیو، شاید برای هیچ برنامه ای به اندازه شب بخیر كوچولو وقت، انرژی و عشق نگذاشته، برنامه ای كه دستمزدش حتی كرایه ماشین او را هم تامین نمی كرد.

نشیبا در پاسخ به كسانی كه معتقدند تاریخ مصرف برنامه ای چون شب بخیر كوچولو گذشته و دیگر برای كودك امروز كه در انواع تكنولوژی های نوین رسانه ای قرار گرفته و گزینه های متنوعی برای انتخاب دارد، در حالیكه از نگاه تهران محور رسانه سخت انتقاد می كند از خاطره سفرش به كن، منطقه ای در ۲۵ كیلومتری در غرب تهران می گوید: «یكی از همكارانم از من خواست به مدرسه دخترش در كن، منطقه ای در ۲۵كیلومتری تهران بروم و برای بچه ها قصه بگویم. وضعیت این بچه های محروم و معصوم آن قدر تاسف برانگیز بود كه من واقعاً آشفته شدم. بچه ها برای شنیدن قصه در نمازخانه مدرسه جمع شده بودند و من می توانستم سر و وضع ظاهری و خستگی و نیاز را در رفتارها و نگاه های تك تك این بچه ها ببینم. وقتی شست پایشان از جوراب ها بیرون زده بود، وقتی یكی از دخترها مقنعه كهنه دو سال پیشش آن قدر به او تنگ شده بود كه صورتش قلمبه زده بود بیرون، وقتی برای یك شكلات كوچولو از سر و كول هم بالا می رفتند من حاضرم قسم بخورم از این ۸۶ كودكی كه پای قصه من نشستند حتی ۶ هم نفر كامپیوتر نداشتند.» نشیبا با اشاره به اینكه معلمان مدرسه از بی توجهی خانواده ها به درس بچه ها و مشكلات روحی و رفتاری آنها سخت گلایه داشتند می پرسد: وقتی در ۲۵ كیلومتری تهران چنین وضعیتی است، فكرش را بكنید كه در صدها شهر و روستای محروم دیگر ایران چه بر كودكان می گذرد؟ مگر نه اینكه رسانه ملی باید متعلق به همه مردم ایران باشد؟

او با كسانی كه معتقدند دوره این نوع برنامه و این سبك قصه گویی گذشته مخالف است زیرا به نظر او «شب بخیر كوچولو تخت هیچ عاملی نباید حذف شود چرا كه قصه گویی زمان و مكان ندارد، قصه گویی از سپیده دم تاریخ بشر به همین شكل بوده و باید ادامه پیدا كند.» به نظر نشیبا تنها همان لالایی: «گنجشك لالا، مهتاب لالا، سنجاب لالا، برای خودش «عظمتی» بود.» مصطفی رحماندوست، سراینده این لالایی پرخاطره بخش جدایی ناپذیری از كودكی بسیاری از كودكان ایران است، شبی را به یاد می آورد كه در زلزله رودبار و در میان ویرانه ها و خاك و خل و مرگ، صدای دختركی را شنیده كه در حالی كه عروسكش را روی پایش می خوابانده این لالایی را زمزمه می كرده است؛ و این گونه است كه قصه و ترانه در اوج لختی و تلخی ای كه زندگی به كودك تحمیل می كند دوست و همدم و مرهمی بر زخم هایش می شود.

مهسا رضوی

---