سهمیه بندی و معمای مصرف بنزین

اولین امكان كه البته احتمال آن بسیار پایین است, آن است كه در رفتار مصرفی مردم نسبت به بنزین, در هفته اول كه هفته شوك و عدم واكنش متناسب به سیاست است, تغییر ایجاد شده باشد

گویا مصرف بنزین، پس از یك هفته از سهمیه‌بندی كه باعث شده بود، مصرف بنزین حدود ۳۰ درصد كاهش پیدا نماید، دوباره رو به فزونی نهاده است. این امر از شلوغ شدن خیابان‌های تهران كه از روز چهارشنبه بیشتر به چشم می‌آمد، قابل پیش بینی بود.

اما چگونه می‌توان این افزایش حدود ۲۰ درصدی در افزایش بنزین را توضیح داد؟ این نوشته در پی آن است تا بتواند با این فرض كه عاملا‌ن اقتصادی، عقلا‌یی (درجهت بیشینه‌سازی هدفمند) رفتار می‌كنند (یا حداقل از عقلا‌نیت محدود ویلیامسونی بهره می‌برند)، این تغییر رفتاری را توضیح دهد.

در این خصوص، فروض زیر را می‌توان محتمل دانست:

با این فرض اضافی كه سیستم كارت هوشمند، امكان هیچگونه نشت و خللی را ندارد. می‌توان احتمالا‌ت زیر را در نظر داشت:

۱) اولین امكان كه البته احتمال آن بسیار پایین است، آن است كه در رفتار مصرفی مردم نسبت به بنزین، در هفته اول كه هفته شوك و عدم واكنش متناسب به سیاست است، تغییر ایجاد شده باشد. یعنی مردم پس از یك هفته آزمودن و بررسی مصرف بنزین خود به این نتیجه رسیده باشند كه میزان سهمیه اعلا‌می، كفاف بخش غالبی از مصرف آنها را می‌دهد. و یا حداقل بیش از مقداری است كه در روزهای اول گمان می‌كردند. بنابراین اقدام به مصرف بیش از مقداری كه در هفته اول مصرف كردند، نموده‌اند. (چرا كه اصولا‌ تا قبل از سهمیه‌بندی نیاز به بررسی میزان مصرف و هزینه و فایده آن نداشتند، چرا كه اصلا‌ بنزین كالا‌یی اقتصادی نبود، و كالا‌یی مجانی به حساب می‌آمد.) هرچند ممكن است مردم اشتباه كرده باشند و در هفته بعد متوجه بشوند كه متغیرهای دیگری را در نظر نگرفته‌اند و مصرف خود را كاهش و یا حتی افزایش بیشتری دهند.

۲‌) از آنجایی كه پیش‌بینی می‌شود; شكل‌گیری بازار سیاه برای عرضه و تقاضای مازاد بنزین، اندكی زمان بر باشد، بنابراین ممكن است عاملا‌ن اقتصادی در این یك هفته، با شناسایی هزینه‌های مختلف و متعددی كه بازار سیاه دارد، این بازار را شكل داده و پاسخگوی تقاضای مازاد باشند. بنابراین شاید با كاهش قیمت بنزین در بازار سیاه (كه قیمت اصلی وعلا‌مت دهنده است) افزایش مصرف رخ داده است. چنان كه گفته می‌شود; در روزهای اول سهمیه‌بندی، قیمت بازار سیاه بنزین از ۱۰۰۰ الی ۲۰۰۰ تومان و در روزهای بعد به حدود ۵۰۰ تومان رسیده است. (چه این آمار درست باشد و چه نباشد، شكی نیست كه با گذشت زمان، بدلیل كاهش هزینه‌های عدم قطعیت و ... قیمت بازار سیاه هرچه بیشتر به قیمت واردات بنزین نزدیك می‌شود و در نتیجه قیمت در بازار سیاه كاهش خواهد یافت)

۳) سومین احتمال آن است كه مردم اقدام به جانشینی مصرف برون شهری با مصرف درون شهری نموده باشند. یعنی اینكه با یك محاسبه ساده به این نتیجه رسیده باشند كه استفاده از بنزین، تنها برای مصارف درون شهری به صرفه است و برای مصارف برون شهری به صرفه نیست. كه این امر موجب می‌شود; مصرف بنزین در سفرهای شهری افزایش یافته ولی در سفرهای بین شهری كاهش یابد چرا كه طبق اعلا‌م مدیرعامل اتحادیه شركت‌های تعاونی مسافربری; ۵۰ درصد ظرفیت ناوگان حمل و نقل بین شهری كشور خالی است. بنابراین با اینكه مصرف بنزین در كل كاهش خواهد داشت، اما افزایش سفرهای شهری در این چند روز (نسبت به هفته پیش)، می‌تواند موجب افزایش رشد مصرف بنزین نسبت به روزهای اول سهمیه‌بندی گردد. (این احتمال با توجه به مشاهدات محدودی كه تائید كننده افزایش ترافیك درون شهری در این چند روز و ادامه كاهش ترافیك برون شهری است، اندكی تقویت می‌شود)

۴)‌ از آنجایی كه ترافیك یكی از هزینه‌های ماشین سواری محسوب می‌شود. می‌توان ادعا كرد كه به خاطر كاهش ترافیك روزهای اولیه سهمیه‌بندی، جذابیت استفاده از ماشین افزایش یافته و عده‌ای كاهش هزینه‌های ناشی از روانی ترافیك و... را به افزایش هزینه استفاده از بنزین ترجیح داده‌اند. البته با توجه به اینكه شلوغی خیابان‌ها، باعث افزایش هزینه‌های ماشین سواری می‌شود، در صورت صحت نسبی این فرضیه، در روزهای آینده شاهد كاهش مصرف بنزین و فیكس شدن آن در یك مقدار تعادلی خواهیم بود.

۵) پنجمین احتمال، اینست كه با توجه به اظهاراتی كه برخی از مسئولا‌ن درباره افزایش میزان سهمیه‌بندی با درنظر گرفتن میزان مصرف در چند ماهه اول داشته‌اند، مردم اقدام به مصرف بیشتر نموده‌اند تا میزان مصرف واقعی و ضروری خود را كه دولت خیلی نگران آن است! زیادتر نشان دهند. همچنین بدلیل تجربه تاریخی مردم از سیاستگذاری‌های اقتصادی دولت، می‌توان گفت كه بدلیل اشتباهات مكرر دولت و تغییرات متعدد و گاها اساسی در تصمیمات مختلف، ممكن است مردم و گروه‌های فشاری كه تبعا شكل گرفته است، هنوز از قطعیت و كارایی تصمیم دولت مطمئن نشده و انتظار ابطال و اصلا‌ح اساسی طرح را داشته باشند، بهمین منظور چندان در مصرف بنزین آنطور كه پیش بینی می‌شود، عمل نكرده و سعی كنند تا تمام سهمیه ۶ ماهه خود را در عرض یك یا دو ماه مصرف كنند، تا بدین ترتیب دولت را تحت فشار قرار دهند.می‌توان به این فهرست، احتمالا‌ت دیگری را هم افزود.

اما اینها همه با این فرض بود كه امكان هك كردن، ایجاد كارت تقلبی و خلا‌صه احتمال نشت در سیستم كارت هوشمند وجود نداشته باشد.(كه چندان فرض واقعی به نظر نمی‌آید). اما اگر فرض كنیم كه احتمال صدور كارت سوخت تقلبی و چیزهایی از این دست كه عقل نمی‌رسد، وجود دارد، باید تمام تحلیل‌های بالا‌ را بدور ریخته و صرفا تحلیل‌ها را بر روی این امر متمركز كنیم. اگر این احتمال، درست باشد، مصرف سوخت در روزهای آینده بطور مستمر افزایش خواهد یافت تا آنجایی كه به مصرف روزهای قبل از سهمیه‌بندی برسد.

اما اگر مصرف بنزین بطور مستمر افزایش پیدا نكند، باید یك و یا چند احتمال از احتمالا‌ت اولیه را مدنظر داشت.