از پاسارگاد تا دیوار چین

جمعیت جهان در فاصله سال های 1850 تا 1970, نزدیک به 3 برابر و مصرف انرژی جوامع انسانی به میزان 12 برابر افزایش یافته است از سال 1970 به بعد, جمعیت 68 درصد و میزان مصرف انرژی, 73 درصد رشد داشته است اگرچه مصرف فزاینده انرژی در دهه های گذشته رشد اقتصادی را به پیش رانده, اما واقعیت این است که ارتباط میان این دو, به آن استحکام و پایداری نیست که روزگاری اقتصاد دانان جهان تصور می کردند

پیش از نخستین بحران نفتی جهان، بسیاری از اقتصاد دانان بر این باور بودند که «مصرف انرژی بیشتر» در واقع شرط لازم برای رشد اقتصادی به شمار می رود؛ اما هنگامی که قیمت نفت به طور ناگهانی و به یکباره در ابتدای دهه 1970 میلادی، جهش بزرگی را پشت سر گذاشت، دولت ها و مصرف کنندگان عمده دریافتند که رویکرد آنان به مصرف منابع انرژی و دامن زدن به مصرف افسار گسیخته و بی رویه می تواند بسیار خطرناک باشد و حتی رشد و پایداری اقتصادی را به طور جدی تهدید كند. به این ترتیب، بسیاری از دولت‌ها با وضع استاندارد های بهینه سازی مصرف سوخت و تلاش برای افزایش کارآیی مصرف منابع انرژی و حفاظت از این منابع، نسبت به بحران جهانی قیمت نفت، واکنش نشان دادند.

شدت انرژی جهان در سال های 1970 تا 1997 به رغم تداوم افزایش برون‌داد اقتصادی، به میزان 28 درصد کاهش یافت و این مسئله به سبب افزایش کارآیی مصرف انرژی در کشورهای گوناگون جهان رخ نمود. افزایش کارآیی در فرآیند تولید و مصرف انرژی به مفهوم کاهش نیازمندی‌های ما به منابع انرژی برای تولید کالاها و خدماتی است که در گذشته بسیار بیشتر از امروز انرژی مصرف می کردند.میزان تبدیل انرژی خام و اولیه به انرژی مفید در جهان، به طور متوسط تنها 28 درصد است و میزان اتلاف از کشوری به کشور دیگر، متفاوت‌ است. برای مثال، لووینز تخمین می زند که تنها 14 درصد نفت بیرون آمده از چاه، سرانجام به چرخ های یک اتومبیل مدرن می رسد.مصرف انرژی و به ویژه نفت به طور پایدار و مستمر افزایش یافته و تنها یک کندی زودگذر را در جریان بحران های نفتی دهه 1970 شاهد بوده است. در قاره های مختلف جهان نیز،تنها اروپای شرقی و کشورهای عضو شوروی سابق موفق به کاهش مصرف انرژی خود شده اند.کشورهای صنعتی همچنان با در اختیار داشتن سهمی معادل 62 درصد از کل مصرف نفت ، بزرگ‌ترین مصرف کننده این حامل انرژی در جهان هستند. آمارها نشان می دهد که مصرف نفت در ایالات متحده آمریکا از سال 1960 تاکنون به میزان 2 برابر افزایش یافته است و اگرچه سهم این کشور از مصرف جهانی از سال 1960 رو به کاهش نهاد، آمریکاییان در دهه 1990 دوباره شاهد افزایش عمده سهم خود از کل مصرف جهانی نفت بودند. آمریکا با دراختیار داشتن 2 درصد از ذخایر جهانی نفت و 5/4 درصد از جمعیت دنیا، هم اکنون بزرگ‌ترین کشور مصرف کننده این سوخت فسیلی در جهان است.امروزه، سرانه مصرف انرژی ثروتمندترین ملل زمین به طور متوسط 5/2 برابر فقیرترین آنان است. هم اکنون در حدود یک سوم از مردم جهان از هرگونه دسترسی به برق یا سایر خدمات انرژی مدرن محرومند و یک سوم دیگر نیز، فقط به طور محدود به آن دسترسی دارند. در حال حاضر، 5/2 میلیارد نفر از جمعیت جهان که بیشتر آنها در قاره آسیا به سر می برند، برای تأمین انرژی مورد نیاز خود فقط از چوب و دیگر منابع زی- توده (بیوماس) استفاده می کنند.

در حال حاضر، چین بزرگ‌ترین مصرف کننده زغال سنگ و سومین مصرف کننده بزرگ نفت در جهان است و برزیل در رتبه ششم، هند در رتبه هشتم و مکزیک در رتبه دهم بزرگ‌ترین کشورهای مصرف کننده نفت قرار دارند.به گفته کارشناسان، ساکنان کشورهای در حال توسعه، در آینده نزدیک به سبب تهی شدن منابع و رویارویی با واقعیت های زیست محیطی، تحت فشار شدیدی قرار خواهند گرفت و در واقع، زمین هم اکنون نیز توان کافی برای پشتیبانی جهانیان به منظور روی آوری به سبک زندگی آمریکایی و یا حتی شیوه زندگی اروپایی طبقه متوسط ندارد.برای مثال، اگر تمام مصرف کنندگان چینی طبقه متوسط بخواهند همانند یک آمریکایی طبقه متوسط نفت مصرف کنند، چین به 90 میلیون بشکه نفت در روز نیاز خواهد داشت و این تقاضا 11 میلیون بشکه از کل تولید روزانه نفت در سال 2001 بیشتر است. در آینده نزدیک، عواملی مانند رشد جمعیت، تغییر اقلیم و سایر چالش های زیست محیطی می‌تواند سیستم‌های طبیعی را به شدت زیر فشار قرار دهد و با افزایش انواع محدودیت ها، منابع سوخت سنتی قادر به برآورده ساختن رشد تقاضای انرژی در جهان نخواهد بود. بسیاری از تحلیل گران پیش بینی می کنند که حتی با تداوم نرخ مصرف کنونی نیز، تولید جهانی نفت تا پیش از سال 2020 میلادی به اوج خود خواهد رسید.در حال حاضر، شرایط بازارهای جهانی انرژی تغییر و تحول یافته‌است. نقش عمده نفت در سیاست‌های بین‌المللی، عامل پیدایی وقایع گوناگون شده است.آمریكا ابتدا به بهانه مقابله با تروریسم به افغانستان لشكر كشید. سپس پایگاه‌هایی از پیش تعیین شده را در منطقه آسیای میانه برپاكرد و سرانجام به جنگ با عراق پرداخت.با آن كه هدف اصلی حمله به عراق، مقوله نفت نبوده است، اما دولتمردان آمریكا در سخنان خود هرگز نقش نفت را از نظر دور نداشته‌اند. هرچند كه جنگ قدرت ‌ها با عراق ماه‌هاست تمام شده، اما جنگ دیگری در میان خود این كشورها برای چنگ انداختن به منابع نفتی عراق آغاز شده است. از یك سو، ژاپنی‌ها به نفت عراق تمایل نشان می‌دهند و از سوی دیگر، شركت‌های آمریكایی و انگلیسی برای خود حق تقدم قائل بوده و حتی روس‌ها هم مدعی ادامه قراردادهای پیش از جنگ خود هستند. جالب‌تر آن‌كه رومانیایی‌ها هم به دلیل همكاری و مشاركت با نیروهای اشغالگر اعلام كرده‌اندكه باید از این خوان گسترده بهره‌مند شوند.به هرحال، جنگ این كشورها از سه جنبه قابل بررسی است: اول كوشش برای تصاحب منابع نفتی، دوم تلاش برای تصاحب قراردادهای انتقال نفت و سوم كوشش برای تصاحب بازار نفت و تاثیرگذاری بر آن، به ویژه در حوزه قیمت‌گذاری انرژی.مجموع ذخایر قابل برداشت نفت خام و میعانات گازی ایران در آغاز سال 1382،130/80 میلیارد بشكه و مجموع ذخایر گازی كشور در ابتدای همین سال 75/26 تریلیون مترمكعب بوده است. تاریخ اتمام ذخایر قابل برداشت كشور در صورت كشف نشدن ذخایر جدید و برداشت سالانه، معادل سال 1381 برای نفت خام ومیعانات گازی 93 سال و برای گاز 218 سال است. میزان ذخایر هیدروكربوری كشور در آغاز سال 1382 با تبدیل ذخایر گازی به معادل نفت خام از نظر ارزش حرارتی حدود 297 میلیارد بشكه برآورد شده است. میزان ثروت ملی كشور از ذخایر هیدروكربوری در ابتدای سال 1382 با در نظر گرفتن قیمت 15 دلار برای هربشكه نفت و 20 دلار برای هر بشكه میعانات گازی و 4 سنت برای هرمترمكعب گازطبیعی، 3/24تریلیون دلار پیش‌بینی می‌شود.صادرات خالص ایران در هر روز حدود 6/2 میلیون بشكه در روز است. مشتریان اصلی نفت ایران عبارتند از: ژاپن، چین، كره جنوبی، تایوان و كشورهای اروپایی. صادرات نفتی ایران شامل صادرات نفت سبك (API ْ6/34 و 4/1 درصد سولفور) نفت سنگین ایران (API ْ31 و 7/1درصد سولفور)، نفت لاوان (API ْْ35 تا ْ34 و 2-8/1 درصد سولفور)، نفت فروزان و سیری API( ْ31-ْ29). ایران همچنین بیشترین نفت سنگین را در خاورمیانه تولید می‌كند.

ا توجه به میزان ذخایر نفت و گاز ایران و توانایی کشورمان برای صادرات انرژی و نیز نیاز شدید چین به انرژی‌، باگسترش روابط اقتصادی دو كشور ایران و چین می توانند شركای اقتصادی یكدیگر به شمار آیند.

اقتصاد چین :

چین با كاربست سیاست درهای باز و اصلاحات اقتصادی از سال 1978 تا کنون رشد قابل توجهی داشته است . ایجاد زیر ساخت های اقتصادی مناسب ، نرخ بالای جذب سرمایه گذاری خارجی و توسعه تجارت خارجی از جمله دلایل اصلی رشد اقتصادی این کشور محسوب می شوند .

از سال 1993 تا 1998 نرخ رشد اقتصادی چین 3/10 درصد و در سال 1998 تا کنون بالای 7 درصد بوده است . تولید ناخالص داخلی چین در سال 2003 به 19/1 تریلیون دلار رسید که به این ترتیب چین پس از آمریکا ، ژاپن ، آلمان ، انگلیس و فرانسه به ششمین کشور اقتصادی جهان تبدیل شد . نرخ رشد اقتصادی چین در سال 2003 به 1/9 درصد رسید . تولید ناخالص داخلی چین در سال 2002 افزون بر 1200 میلیارد دلار شد . پیش بینی می شود رشد تولید ناخالص داخلی چین در فاصله سالهای 2000-2005 و 2006-2010 به ترتیب به 5/7 و 2/7 درصد برسد . ارزش کل مبادلات تجاری چین درسال 2003 به 21/851 میلیارد دلار رسید که نسبت به سال قبل از آن ( 768/620 میلیارد دلار ) حدود 1/37 درصد رشد داشته است . از این رقم 37/438 میلیارد دلار صادرات و 84/412 میلیارد دلار واردات چین بوده است . مازاد تجاری چین در سال 2003 به 54/25 میلیارد دلار رسید که 1/16 درصد نسبت به سال قبل از آن کاهش داشته است . مهمترین شرکای تجاری چین درسال 2003 ژاپن ، ایالات متحده آمریکا ، اتحادیه اروپا و کشورهای آسه آن بوده اند . در سال 2003 سرمایه گذاری مستقیم خارجی در چین به 5/53 میلیارد دلار رسید .

روابط اقتصادی و بازرگانی دو کشور :

در حال حاضر، ایران و چین در زمینه های مختلف از جمله انرژی ، معدن ، حمل و نقل ، مترو ، کشتی سازی و پتروشیمی همکاری های در خور توجهی دارند . تسهیلات زیر بنایی و بسترهای لازم برای بسط و گسترش روابط اقتصادی و بازرگانی میان دو کشور فراهم شده است که از آن میان می توان به امضای موافقت نامه های اجتناب از گرفتن مالیات مضاعف ، تشویق و حمایت متقابل از سرمایه گذاری و موافقتنامه کشتیرانی ، تجاری دریایی اشاره کرد .

ارزش مبادلات تجاری جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خلق چین در سال 2002 میلادی افزون بر 741/3 میلیارد دلار شد که در مقایسه با سال های 2000 و 2001 به ترتیب حدود 13 و 5/5 درصد رشد داشته است. ارزش مبادلات تجاری دو کشور در سال های 2000و 2001 به ترتیب حدود 312/3 و 484/2 میلیارد دلار بوده است.

تراز تجاری دو کشور در سال 2002 افزون بر 950 میلیون دلار به نفع جمهوری اسلامی ایران شد. تراز تجاری در سال های 2000 و 2001 میلادی به ترتیب 535/1 و 06/1 میلیارد دلار به نفع جمهوری اسلامی ایران بوده است.

صادرات جمهوری اسلامی ایران به چین در سال 2002 میلادی افزون بر 346/2 میلیارد دلار بوده که نسبت به سال های 2000 و 2001 میلادی به ترتیب 1/3 درصد کاهش و 3/32 درصد افزایش داشته است.

اقلام عمده صادراتی کشورمان به چین در سال 2002 به ترتیب شامل نفت و کانی های غیرفلزی، محصولات شیمیایی، مواد پلاستیکی و کائوچو و فلزات اصلی و محصولات آنها بوده است. در سال 2002 نفت و کانی های غیرفلزی بیش از 1/93 درصد از کل صادرات کشورمان به چین را تشکیل داده است که نسبت به سال 2000 حدود 2/30 درصد افزایش داشته است. صدور محصولات شیمیایی نیز که بیش از 8/2 درصد از کل صادرات کشورمان به چین را تشکیل داده نسبت به سال های 2000 و 2001 به ترتیب 6/11 و 7/71 درصد افزایش داشته است.

میزان واردات جمهوری اسلامی ایران از چین در سال 2002 افزون بر 395/1 میلیارد دلار بوده که نسبت به سال های 2000 و 2001 به ترتیب 57 و 6/95 درصد رشد داشته است. عمده ترین کالاهای وارداتی کشورمان از چین به ترتیب عبارتند از: ماشین آلات و لوازم مکانیکی و الکتریکی که 9/31 درصد از کل واردات را تشکیل می دهند نسبت به سال های 2000 و 2001 به ترتیب 7/16 و 5/62 درصد رشد داشته است. دومین محصول وارداتی کشورمان از چین پارچه و منسوجات است.

ارزش مبادلات تجاری دو کشور در سال 2003 به 623/5 میلیارد دلار رشد داشته است. از این میزان 307/3 میلیارد دلار صادرات ایران به چین بوده است که 96/40 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد نشان می دهد. واردات ایران از چین در سال 2003 به 316/2 میلیارد دلار رسید که 9/65 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد داشته است.

جایگاه جمهوری اسلامی ایران در تجارت خارجی چین

ارزش مبادلات تجاری چین با کشورهای مختلف جهان در سال های 2000، 2001 و 2002 به ترتیب برابر با 309/474، 769/509 و 768/620 میلیارد دلار بوده است. در سال 2002 مبادلات تجاری ایران و چین به 741/3 میلیارد دلار رسید که این رقم حدود 6/0 درصد از کل تجارت خارجی چین را تشکیل می دهد.

منابع آماری :

- اداره اطلاعات انرژی؛ (EIA (Energy Information Administration )

- آژانس بین المللی انرژی ؛ ( IEA International Energy Agency )

- وب سایت «وضعیت جهان »2004» ، موسسه دیده بان جهان

- هفته نامه برنامه