خط و مصاحف ایرانی در مصر

مهمترین مصاحف مذكور, از لحاظ قدمت, در كتابخانه «دارالكتب» قاهره و «متحف المنیل» مشاهده كردم, ولی از نظر تذهیب و ترصیع و تشعیر عموماً مهمتر از مصاحف موجود در «متحف الغن الاسلامی» كه مربوط به قرن های ۱۲ و ۱۴ هجری قمری است, نمی باشد

استاد سیدمحمد باقر نجفی در كتاب «آثار ایران در مصر» می نویسد:

«تحقیق در موزه ها و كتابخانه های قاهره نشان داد كه مجموعه مصاحف قرآن كریم كه به خط ایرانیان و نقوش ایرانی زینت داده شده است به دو گروه مختلف تقسیم می شود:

۱) مصاحفی كه ذیل آیات ترجمه فارسی و یا در حواشی، شرح و تفسیر فارسی دارند

۲) مصاحفی كه فاقد ترجمه فارسی است

مهمترین مصاحف مذكور، از لحاظ قدمت، در كتابخانه «دارالكتب» قاهره و «متحف المنیل» مشاهده كردم، ولی از نظر تذهیب و ترصیع و تشعیر عموماً مهمتر از مصاحف موجود در «متحف الغن الاسلامی» كه مربوط به قرن های ۱۲ و ۱۴ هجری قمری است، نمی باشد.

استاد جعفری در معرفی مصاحف با ترجمه فارسی می نویسند: « مصحف كوفی ـ فارسی «دارالكتب» قاهره از معدود مصاحفی است كه ذیل كتابت كوفی آن، ترجمه پارسی را آورده اند و به نظر می رسد كه به دوران عباسیان و قرون سوم یا چهارم هجری قمری تعلق داشته باشد. با توجه به قدمت این مصحف، ترجمه پارسی آن در به كار بردن لغات معادل حائز اهمیت است.»

استاد باقر نجفی درباره مصحف دیگری به نام «مصحف ابن مقله» می نویسد: «محمدبن علی كه به امام الخطاطین، شهرت دارد، فردی ادیب، هنرمند و سیاستمداری بود كه براثر ذكاوت و درایت در خدمت خلفای عباسی «المقتدر» و «الراضی بالله» به منصب وزارت رسید و عاقبت به جرم شركت در توطئه ای علیه خلیفه در سال ۳۲۸ هجری قمری كشته شد.

«ابن الندیم» در كتاب «الفهرست» تصریح می كند كه وی به لحاظ خوشنویسی، در تاریخ اسلامی بی نظیر بوده است. تألیف رساله «علم الخط و القلم» توسط وی موجب آن شد كه مورخان او را «امام الخطاطین» بخوانند. تذكره نویسان معترف اند كه «ابن مقله» مبتكر و واضع خط «ثلث» و «نسخ» بوده است. وی پیشقدم یكی از زیباترین مظاهر هنری یعنی خوشنویسی در تمدن اسلامی است و جمله مورخین برآنند كه تا ظهور وی هیچ یك از خطاطان به قدرت او در نوشتن اقلام مختلف و تتبع او در اختراع خطوط نبوده اند.

آنچه از «ابن مقله» در مصر دیدم تنها، مصحفی بود كه در «دارالكتب قاهره» است و با توجه به معدود بودن آثار خطی به جای مانده از او، اثری بی نظیر از مخترع خط نسخ و ثلث و دگرگون كننده خط كوفی به شمار می رود.

استاد باقر نجفی در مورد سایر صحف ایرانی در موزه های مصر این اسامی را با شرح آن ذكر نموده اند.

▪ مصحف ابوطاهر یزدی:

این اثر گرانبها مربوط به سال ۶۳۲ هجری قمری است كه خاندان محمدعلی پاشا مؤسس سلسله خدیوی مصر بدان دستیابی پیدا كرده بودند و اینك در موزه «محمدعلی ولیعهد» در قاهره نگهداری می شود.

از مصاحف مهم دیگر ایرانی در مصر مصحف بزرگی است متعلق به قرن دهم هجری كه در آن آیات به خط ثلث و ترجمه فارسی به خط تعلیق تحت سطور كتابت شده است. این مصحف در «دارالكتب» مصر نگهداری می شود.

مصحف دیگر، به خط بهاءالدین لاهیجانی است با خط نسخ عالی، در ۴۸ صفحه و از زمره آثار با ارزش ایرانی در مصر می باشد كه در «دارالكتب مصر» در قاهره نگهداری می شود.

مصحف ارزشمند دیگر متعلق به كتابخانه «طلعت پاشا» بوده است كه آن هم در «دارالكتب مصر» است.

مصحف دیگر به خط محمدهادی اصفهانی است كه به نام شاه سلیمان صفوی به زبان پارسی برگردانده شده است و محمدعلی اصفهانی آن را به خط نسخ كتابت كرده این مصحف نیز در «دارالكتب» است.

محمد ابراهیم قمی از معاریف نسخ نویسان ایران است. احمد نیریزی خوشنویس بنام شاگرد او بوده است.

تذكره نویسان مهارت او را در تذهیب و جلدسازی ستوده اند و یاد كرده اند كه در فن كتابت چنان سریع بود كه هر ساله سه مصحف كتابت می كرده است. این مصحف از «قصر قبه» به موزه «متحف الغن الاسلامی» انتقال داده شده و این امر نشان می دهد كه مصحف مذكور جزو ذخایر آخرین خاندان سلطنتی مصر بوده است.

علاوه بر اینها چند مصحف دیگر از محمدبن جعفر و ابن الشیخ در «دارالكتب مصر» نگهداری می شود و مصحف دیگری از «ابراهیم ادهم» كه در سال ۱۲۸۳ هجری قمری كتابت شده است.

در «متحف المنیل» در اقامتگاه «محمدعلی پاشا» بنیانگذار سلسله خدیوی مصر مصحفی وجود دارد كه از لحاظ قدمت و تذهیب و كتابت از اهمیت خاصی برخوردار است. تاریخ كتابت این مصحف در عصر پادشاهی «سلطان محمد خدابنده» در زمان ایلخانان مغول بوده است. این اثر تاریخی در ۶۲۶ صفحه كتابت شده است.

▪ مصحف سلطان الجایتو

یكی از مصاحف بی نظیر در جهان و در عین حال یكی از سرمایه های پرارزش ملت مصر، مصحفی است كه به شمای ۷۲ـ۲۲ در «دارالكتب» مصر نگهداری می شود. این مصحف كه قبل از تأسیس «دارالكتب» قاهره از جمله ذخایر مكتب خانه خدیو مصر بود در سی جزء مجزا مجلد شد كه در عین حال هر جلد آن یك جزء از سی جزء قرآن مجید به شمار می آید.

این اثر ارزنده را «عبدالله بن محمود همدانی» به سال ۷۱۴ هجری قمری در همدان كتابت كرده است. پژوهندگان آثار خطی در مصر، همنظر با دیگر محققان آثار مصری متفق النظرند كه می توان در مصحف مورد بحث یكی از زیباترین نمونه های خط «ثلث» را طی قرون اسلامی ملاحظه و مشاهده كرد.

مصحف «الجایتو» در فرصت های زیادی به عنوان یكی از برجسته ترین شاهكارهای هنری جهان در موزه بزرگ كشورهای اروپایی به معرض تماشا گذاشته شده بود.

▪ مصحف های قصرالقبه

در «قصر القبه» قاهره چند مصحف نفیس نگهداری می شده است از جمله این مصحف ها، مصحف «ابن حیدرمحمدتقی شوشتری» است. این مصحف ارزنده در سال ۱۹۵۶ میلادی به «متحف الغن الاسلامی» امثال سكان دار است در این مصحف بسیار ارزشمند آیات به خط نسخ و با جوهر سیاه نوشته شده است و میان سطر، طلااندازی های بسیار ظرفی صورت پذیرفته است.

دیگر مصحف «محمد كاظم» است. در صفحه سوم و چهارم این مصحف دعای قرائت قرآن با جوهر طلایی بر زمینه رنگ قرمز و در میان ترنج بسیار زیبایی كه اطراف آن را نقوش طلایی در زمینه لاجوردی فراگرفته است، نقش بسته است.

این مصحف ها در سال ۱۹۵۶ از «قصر القبه» به «متحف الغن الاسلامی» تغییر مكان یافته است.

از مصحف های دیگری كه هم اكنون در «متحف الغن الاسلامی» است و قبلاً در «كاخ قبه» بوده است مصحفی است به خط «علی رضا یزدی» چهار صفحه نخست مصحف، مزین به ترصیع و تشعیر و سرفصل ها و سرلوح ها، دعا، قرن و سوره «بقره» و «فاتحه» را دربرگرفته است.

از ویژگی های این مصحف كه در قرآن های دیگر به چشم نمی خورد، نقوش مذهبی جالبی است كه در پایان این مصحف آمده است.

دیگر، «مصحف محمد شفیع» است كه از قصر «القبه» به «متحف الغن الاسلامی» انتقال مكان یافته.

محمد شفیع متخلص به وصال متوفی به سال ،۱۲۶۲ هجری قمری از معروف ترین خوشنویسان و هنرمندان ایرانی قرن سیزدهم هجری است كه در خط نسخ مهارت داشته است. آثار به جا مانده او دركتابخانه مجلس شورای ملی سابق ایران، كاخ گلستان و كتابخانه مركزی دانشگاه تهران گویای شهرت و مقام خوشنویسی اوست.

در این مصحف آیات با جوهر سیاه بر زمینه خردلی رنگ نوشته شده و فضای میان سطرها، تصاویری به رنگ های مختلف بر زمینه طلا تذهیب كاری گردیده است.

▪ مصحف محمود كاشانی

این مصحف در سال ۱۹۵۰ از جانب خانواده سلطنتی مصر و به نام «ملك فواد اول» به «متحف الغن الاسلامی» برده شده و دارای ارزش هنری بسیار زیادی می باشد.

این مصحف در تاریخ ۱۱۸۳ هجری قمری توسط محمود كاشانی كتابت شده و در موزه هنرهای اسلامی قاهره است.

در این مصحف، كاتب، آیات قرآنی را با قلم ریز و حواشی مذهب به نحوی آراسته است كه در قسمت فوقانی هر صفحه و یك در میان یك ترنج بسیار زیبا با قلم طلایی بر زمینه لاجوردی جمله «یدالله فوق ایدیهم» را جلوه گر می سازد.

▪ مصحف محمدحسین یزدی

تاریخ كتابت این قرآن ۱۲۸۶ هجری قمری است و درسال ۱۹۵۶ از «قصر القبه» به «متحف الغن الاسلامی» انتقال یافته. كاتب در دو صفحه نخست متحف، فهرست سوره های قرآن مجید را یكی در میان با سفیدآب بر زمینه طلایی و مركب قرمز بر زمینه سیاه، به نحوه بسیار جالبی به نگارش درآورده است.

▪ مصحف مهدی شیرازی

این مصحف در سال ۱۲۸۳ كتابت شده. در این مصحف آیات با جوهر سیاه و رموز با جوهر قرمز نگاشته شده است.

صفحات این مصحف با نقوشی از گل و سنبله و برگ های ریز با جدول بندی مناسب، حواشی متناسب با نقوش متن را پیراستگی به سزایی بخشیده است.

نسخه های مصور خطی «شاهنامه فردوسی» كه در «دارالكتب» قاهره نگهداری می شود نه تنها به لحاظ قدمت و كتابت، از آثار ارزشمند فرهنگ ایرانی است بلكه به اعتبار تصاویر جالبی كه دارد گنجینه ای پرمایه و جلوه ای ارزنده از هنر قدیم نگارگران ایرانی به شمار می رود.

محسن میرزایی

فهرست كتابهای فارسی كه در تهیه و تدارك این گزارش ها مورداستفاده بوده است:

ـ ایران و مصر

مسائل موجود و بازتاب روابط آینده

ناشر: مركز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیك خاورمیانه - شماره ۲۹ - مهر ۱۳۷۸

مؤلف: بابك نادرپور

ـ اخوان المسلمین

مؤلف: دكتر اسحق موسی الحسینی

مترجم: آقای سیدهادی خسروشاهی

ناشر: انتشارات اطلاعات ۱۳۷۷

ـ احزاب سیاسی مصر

دفتر برنامه ریزی و خدمات آموزشی وزارت امورخارجه ایران - تهران ۱۳۷۳ و مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه ۱۳۷۳

ـ پاییز خشم

مؤلف: محمدحسنین هیكل

ترجمه: محمدكاظم مرسائی

ناشر: امیركبیر ۱۳۶۳

ـ تاریخ الوفد

مؤلف: د. نعمان جمعهٔ - به زبان عربی

ناشر: دارالشروق - قاهره

۱۴۲۴ هجری قمری مطابق ۲۰۰۳ میلادی

ـ تقویم سیاسی خاورمیانه - اسناد و قراردادها

ترجمه: دكتر محمود كتابی - بهار سال ۱۳۶۶

ناشر - مترجم

ـ تاریخ خاورمیانه

تألیف: ژرژ لنچافسكی

ترجمه: دكتر هادی جزایری

ناشر: شركت نسبی حاج محمدحسین اقبال و شركا

ـ تاریخ تمدن اسلام

تألیف: جرجی زیدان

ترجمه: شادروان علی جواهركلام

ناشر - مؤسسه انتشارات امیركبیر

ـ تاریخ عرب

تألیف : «فیلیپ حتی»

ترجمه: محمدسعیدی

ناشر: كتابفروشی زوار

ـ جنگ واقعی - صلح واقعی

مؤلف: ریچارد نیكسون رئیس جمهور اسبق ایالات متحده آمریكا

مترجم: علیرضا طاهری

ناشر: كتاب سرا

ـ جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی

تألیف: گای لسترینج

مترجم: محمود عرفان

ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی

ـ جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال آفریقا

چاپ چهارم

تألیف: آلاسدایر درالسیدل و جرج الداچ. بلیك

ترجمه: دره میرحیدر

ناشر: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه

ـ خاورمیانه عربی بین دو جنگ

۱۹۷۳- ۱۹۶۷

مؤلف: جان بالوك

ترجمه: نظام الدین قهاری

ناشر: انتشارات چاپخش

ـ خاورمیانه

تألیف: برماز دلوئیس

ناشر: نشر نی ۱۳۸۱

خاطرات سیاسی سرآرتورهاردینگ

ترجمه: شادروان دكتر جواد شیخ الاسلامی

ناشر: سازمان انتشارات كیهان

خاطرات سلطان عبدالحمید دوم

تألیف: عصمت بوزداغ

مترجم: داوود وفایی - حجت الله جودكی

ناشر: مركز فرهنگی نشر قبه

ـ خاطرات حسن البنا

تألیف: جلال الدین فارسی

ناشر: انتشارات برهان - ۱۳۵۸

دیپلماسی پنهان اسرائیل در كشورهای عربی

تألیف: امین مصطفی

ترجمه: محمدجعفر سعدیال

ناشر: انتشارات حضرت معصومه سلام الله علیها

ـ در خاورمیانه چه گذشت

تألیف: ناصرالدین نشاشیبی

ترجمه: م. ح. روحانی

انتشارات توس - شماره۱۴۷

دیپلماسی پنهان

تألیف: مرتضی قانون

چاپ: اقبال توانا ۱۳۸۱

ـ دیپلماسی

نوشته: هنری كسینجر

ترجمه: خانم فاطمه سلطانی یكتا و آقای علیرضا امینی

ناشر: انتشارات اطلاعات

ـ رهبران

مؤلف : ریچارد نیكسون

ترجمه: كاظم عمادی

ناشر : مطبوعاتی عطایی ۱۳۶۳

ـ استاد عبدالرحمن فرامرزی و قضیه فلسطین

ناشر : انتشارات دستان ۱۳۷۸

راه مصر به سوی قدس

مؤلف: پطرس، پطرس غالی

ترجمه: فریده مبینی كشه

ناشر: مؤسسه اطلاعات سال ۱۳۸۱

ـ سیاست گذاران و رجال سیاسی درروابط خارجی ایران

ناشر: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی

سید جمال الدین اسدآبادی و بیداری مشرق زمین

تألیف: استاد محیط طباطبایی

ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی - ۱۳۷۰

شرق نزدیك در تاریخ

تألیف: فیلیپ «خوری حتی»

ترجمه: قمر آریان (زرین كوب)

ـ ناشر شركت انتشارات علمی و فرهنگی

صد میلیون عرب

تألیف: تیری و ژاردن

ترجمه: حسین مهری

ناشر: انتشارات توس - ش ۹۱- ۱۳۵۷

ـ صدسال پابه پای حوادث خاورمیانه عربی

مؤلف: دكتر عبدالصاحب یادگاری

ـ كتاب روزنامه سفر نواب مستطاب شاهزاده اعظم معتمدالدوله (فرهاد میرزا) ابن ولیعهد الاعظم عباس میرزا ابن السلطان الافخم فتحعلی شاه قاجار

مؤلف: فرهاد میرزا

ناشر: چاپ سنگی - شهرری ۱۲۹۴

ـ كمپ دیوید پس از دو دهه

تألیف: وحید عبدالمجید - ترجمه مهرداد كیایی

ناشر: مؤسسه انتشارات اطلاعات تهران ۱۳۷۹

ـ گاهشمار رویدادهای تاریخ معاصر خاورمیانه - جلد اول

ناشر: انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران - ۱۴۶۹

گفت وگوهای سری میان اعراب و اسرائیل

تألیف: محمدحسنین هیكل

ترجمه: عبدالصاحب سعیدی

ناشر: انتشارات همشهری - ۱۳۷۸

گزیده اسناد روابط خارجی ایران و مصر

ناشر: دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی

ـ مصاحبه با تاریخ

تألیف: اورنایا فالاچی

ترجمه: ویدا مشفق

نشر: پیشگام

ـ مصر

ناشر: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه شماره ۶۹

گردآورنده: سیدمهدی تكیه ای

ـ مصر باستان

مؤلف: برندا اسمیت - ترجمه آزیتا یاسایی

نشر: ققنوس - ۱۳۸۲

ـ ناصر

مؤلف: آنتونی ناتینگ

ترجمه: عبدالله گله داری

ناشر: انتشارات امیركبیر

ـ ناصر

تألیف: پیتر منسفیلد

ترجمه: محمدرضا جعفری

ناشر: امیركبیر - ۱۳۵۰

ـ نخبگان خاورمیانه

تألیف: بیژن اسدی

ناشر: مركز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیك خاورمیانه - ۱۳۷۹

ـ هشت مقاله در زمینه تاریخ

نوشته: شیرین بیانی

ناشر: انتشارات توس ۱۳۵۲

یادداشت های دكتر قاسم غنی - جلد۷

مؤلف: دكتر قاسم غنی

چاپ سال ۱۳۶۰ هجری شمسی

فهرست كتاب های خارجی كه در تهیه و تدوین این گزارش ها مورد استفاده قرار گرفته است:

۱-ANCIENT AND MODERN EGYPT

PUBLISHER:THE AMERICAN UNIVERSITY IN CAIRO PRESS

WRITER:ISABELLA BREGA

۲-ANCIENT IRAQ

PUBLISHER: PELICAN BOOK N.Y

WRITER: GOORGES ROUX

۳-ART OF THE FIRST CITIES

PUBLISHER: THE METROPOLITAN MUSUM OF ART N.Y YALE UNIVERSITY PRESS NEW HAVEN AND LONDON

EFFORT OF:JOAN ARUZ RONALD WALLENFELS

۴-BIOGRAPHICAL DICTIONARY OF THE MIDDLE EAST

PUBLISHER:FACT ON FILEE N.Y U.S.A

WRITER:YAACOV SHIMONI

۵-THE BRITISH EMPIRE THE HAMLYN

PUBLISHER:PUBLISHING GROUP LTD. ENGLAND

WRITER:COLIN CROSS

۶-CAIRO UNIVERSITY AND THE MAKING OF MODERN EGYPT

PUBLISHER:CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS U.K

WRITER:DONALD MAL COLM REID

۷-CASSELL,S ATLAS OF WORLD HISTORY

PUBLISHER:CASSELL&CO

WRITER:BARRY CUNLIFFE

۸-THE DISCOVERY OF THE NILE

PUBLISHER:CHARTWELL BOOKS, INC. N.J U.S.A

WRITER:GIANNI GUADALUPI

۹-EARLY MAN

PUBLISHER:OXFORD UNIVERSITY PRESS,ING.

WRITER:CHESTER G.STARR

۱۰-THE ESSENTIAL MIDDLE EAST

PUBLISHER:CARROLL & GRAFE PUBLISHERS

WRITER:DILIP HIRO

۱۱-EGYPTIAN MYTHOLOGY

PUBLISHER:TODTRI

WRITER:SIMON GOODENOUGH

۱۲-EGYPT

PUBLISHER:WILIAM MORROW

WRITER:AMELIA PEABODY,S

۱۳-HISTORICAL ATLAS OF THE ISLAMIC WORID

PUBLISHER:MERCURY BOOKS-LONDON

WRITER:DAVID NIGOLLE

۱۴-HOLY WAR

PUBLISHER:MACMILLAN PUBLISHING CO. N.Y

WRITER:WILHELM DIETL

۱۵-THE ISRAELI-PALESTINIAN CONFLICT

PUBLISHER:REUTERS N.J

WRITER:PAUL HOLMES-TIMOTHY HERITAGE- PAUL TAYLOR- ALAN ELSNER

۱۶-THE MIDDLE EAST

PUBLISHER:A PHOENIX PAPER BACK LONDON

WRITER:BERNARD LEWIS

۱۷-MILIEUX, HOMME,S ETCIVILISATIONS

PUBLISHER:LIBRAIRIE LAROUSSE PARIS

WRITER:NOEL BOSETTI- MARC GUIDAIS- MICHEL PIERRE

۱۸-NASSER

PUBLISHER:OXFORD UNIVERSITY PRESS, ING

WRITER:CHESTER G.STARR

۱۹-NILE

PUBLISHER:BBC BOOKS

WRITER:MARTHA HOLMES, GAVIN MAXWELL AND TIM SCOONES

۲۰-ROMMEL,S PANZERS

PUBLISHER:SPELL MOUNT STAPLEHURST U.K

WRITER:CHRISTER JORGENSEN

۲۱-THE ILLUSTRATED HISTORY ENCYCLOPEDIA GREAT CIVILIZATIONS OF THE EAST

PUBLISHER:SELECT EDITIONS

WRITER:DAUD ALI- FIONA MACDONALD. LORNA OAKES- PHILIP STEELE

۲۲-THESE TREMENDOUS YEARS

PUBLISHER:DAILY EXPRESS PUBLICATION ۱۹۳۸- CLARKE & SHERWELL LTD LONDON

۲۳-WORLD POLITICS ۱۹۴۵-۲۰۰۰

PUBLISHER:PEARSON EDUCATION

LIMITED. ENGLAND

WRITER:PETER CAL VOCORESSI

۲۴-THE WORLD OF ALLAH

PUBLISHER:HOUGHTON MIFFLIM:CO.

BOSTON- MASSACHUSETTS- U.S.A

WRITER:DAVID DOUGLAS

DUNCAN

---