سه شنبه, ۱۶ بهمن, ۱۴۰۳ / 4 February, 2025
عرفان یعنی قبول دوئالیسم عقل کلی و عقل جزئی
● گرایشهای مدروز (۱)
امروزه یکی از تأسف‌بارترین گرایشهای غالب در بعضی از مناطق خاص جهان اسلام، اقتباس بعضی مکاتب و اندیشه‌های احیاناً مُد شده در غرب، و چسباندن پسوند «اسلامی» به آنهاست. چنین است که ما شاهد اصلاحاتی همچون «دموکراسی اسلامی»، «سوسیالیسم اسلامی» یا «راسیونالیسم اسلامی» و غیره هستیم. این گرایشها سعی می‌کنند با مدرن نشان دادن و به روز کردن اسلام، آن را قابل پذیرش سازند و بدین طریق با تقلیل و فروکاستن اسلام از یک مجموعه‌ی تام اصول و مبانی و از یک جهان‌بینی کامل، به صفتی که اسمی را توصیف می‌کند، آن را تحریف می‌کنند. به طوری که این کاربرد معنا و مفادی کاملاً متفاوت با آنچه در چارچوب فکری تمدن غربیِ زاینده‌ی این اصطلاحات از آنها اراده می‌شود، پیدا می‌کند.
اسلام در صورتی که ابعاد و اعماق آن تبیین و تشریح شود، می‌تواند در میان غیر مسلمانان بصیر و آگاه و همچنین در میان خود جوانان مسلمان تحصیل کرده‌ی غرب احترام و حتی هواداری و تعلق خاطر به دست آورد، نه با ارائه‌ی آن به مثابه ترجمه‌ی دیگری از ایدئولوژیها و مکاتب غربی که گهگاهی امروزه در غرب مُد شده است. از این بالاتر، می‌توان اسلام را به عنوان یک جایگزین و بدیل روشن و صریح برای مکاتب مذکور مطرح کرد که می‌تواند برنامه‌ی کاملی برای حیات بشری و حتی کل رفتارهای انسان در جهان امروز ارائه نماید.
● دفاع منفعلانه از اسلام
با دفاع از اسلام بر بنیاد مجموعه‌ای از توجیهات دفاعی منفعلانه و ضعیف، و اینکه هر چیز مُدی را اسلامی وانمود کنیم، نمی‌توانیم اهل فکر را متقاعد سازیم. به علاوه چنین روشهایی سبب می‌شود که اسلام برای مخاطبان مطلع به صورت یک مکتب غربی درجه دوم به نظر آید. مثلاً اگر اسلام به صورت سوسیالیسم یا راسیونالیسم (اصالت عقل) عرضه شود، در این صورت انسان نواندیش غربی که بیرون از حوزه‌ی اسلام زندگی می‌کند، شکل اصیل‌تر و خالص‌تری از سوسیالیسم یا عقلانیت را در خود فلسفه‌ها و مکاتب غربی جستجو خواهد کرد، زیرا بر بدیل اسلامی آنها ترجیح دارد.
● خبط نوگرایان مسلمان
گروهی از مسلمانان نوگرا و مدرن به اسم آنچه به زعم آنها یک اسلام راسیونالیستی ساده است و با جهان مدرن هماهنگی و انطباق دارد، می‌خواهند چهارده قرن تمدن اسلامی و میراث اندیشه‌ی عقلانی آن و همچنین مکاتب حکمی و فلسفی رشد یافته در دامان آن را به کناری افکنند. گروه اندکی به این حقیقت واقف‌اند که شبهات و مسائل اصلی مطرح شده از سوی جهان جدید در باب دین -از قبیل چالشهای مارکسیستی یا داروینیستی یا اگزیستانسیالیستی دنیامدار- را نه با تفسیر راسیونالیستی ساده از اسلام در شکل مکتب سلفیه و مانند آن، بلکه با توسل به سرمایه‌ی فلسفی و متافیزیکی عمیق حکمت سنتی توسعه یافته در دامان اسلام، می‌توان پاسخ داد. حکمتی که بخش اعظم آن با تصوف درهم آمیخته و در عین منطقی و عقلانی بودنش، راسیونالیستی صرف نیست.
● راسیونالیسم غربی چیست؟
اکنون این سؤال مطرح می‌شود که راسیونالیسم در زبان غربی، دقیقاً به چه معناست؟ در اینجا باید میان کاربرد طبیعی و عرفی عقل جزئی (reason) و منطق با راسیونالیسم، که از عقل جزئی به عنوان تنها وسیله‌ی کسب معرفت و تنها معیار داوری درباره‌ی حقیقت استفاده می‌کند، تمایز قائل شد. گاهی عقلانیت ارسطویی را راسیونالیسم دانسته‌اند، هر چند در فلسفه‌ی ارسطو شهودهای متافیزیکی هست که نمیتوان آنها را به نتایج ساده‌ی عقل جزوی انسان برگردانید، اما راسیونالیسم به معنای دقیق کلمه، با فلسفه‌ی جدید اروپایی آغاز می‌شود، هر چند مواردی از آن در دوران باستان وجود داشته است.
اگر راسیونالیسم را کوششی برای بنای نظامی بسته، مشتمل بر کل واقعیت و مبتنی بر تعقل انسانی صرف (reason) معنا کنیم، آغازگر آن دکارت است، چرا که برای دکارت معیار نهایی واقعیت فی‌نفسه، نفس انسانی است نه عقل الهی یا وجود محض. دکارت با جمله‌ی «می‌اندیشم، پس هستم» (۲) دانش بشری را در سطح عقل فردی مقید ساخته، بدین طریق آن را محدود ساخت. این گرایش با راسیونالیسم قرنهای هجدهم و نوزدهم میلادی به اوج خود رسید، قبل از اینکه سنگینی و گرانباری نظام راسیونالیستی، شکافهایی را در دیواره‌ی مستحکم آن ایجاد کند که از آن طریق، عناصری غیر عقلانی از زیر در آن جریان یابند.
● منطق خود جنبه‌ای از حق است
هنگام تحقیق در باب نقش عقل جزئی (reason) و استدلال در اسلام، تمییز بین راسیونالیسم فوق‌الذکر با اعتبار و حرمت علم منطق امری اساسی است. زیرا منطق در حد خود، جنبه‌ای از حق است و «الحق» نام خداوند (اللّه) است. هوش و خرد نیز هدیه‌ای است الهی که انسان را به اثبات اصل توحید و حقایق اساسی وحی اسلامی راهنمایی می‌کند و منطق در جهان‌بینی اسلام همانند نردبانی کاربرد دارد که آدمی را از عالم کثرت به عالم الوهیت برمی‌کشد.
راسیونالیسم آن گونه که در غرب پدیدار شده، تکان یافت، همانند حجابی انسان را از خداوند جدا کرد و نشان از طغیان انسان علیه ملکوت و عالم غیب بود. در حالی که پیش از آن امیال و گرایشهای انسان مسیحی سنتی عرب - همانند مسلمین- بیش از تفکر و آگاهیش، به خداوند تقید داشت.
نتیجه‌ی به کارگیری هوش، خرد و منطق در اسلام مسجد است که تناسب و انتظامش، زمینه‌ساز تأمل در باب حضور الهی است، اما دستاورد به کارگیری علم غرب، که بر پایه‌ی راسیونالیسم قرن هفدهم بنا شده، کارخانه و آسمان خراش مدرن است که گرچه همانند مسجد، هندسه، تقارن و تناسب ویژه دارد، ولی ویژگی عمده‌اش فقدان هرگونه معنی و دلالت متعالی است و در واقع، نماد کردار نوعی انسان مدرن است که برعلیه خداوند طغیان کرده است. با ملاحظه‌ی تفاوت مابین این دو نحوه‌ی بهره‌گیری از منطق آن گونه که مابین مسجد مسلمانان سنتی و آسمان خراش مدرن دیده می‌شود، می‌توان تفاوت بین راسیونالیسم را در غرب با کاربرد تعقل و منطق در اسلام نشان داد.
● تراژدی انشقاق عقل جزوی با وحی (علم با دین)
به تحقیق در جهان مدرن که در آن انشقاق بین عقل جزوی (reason) با وحی یا علم با دین به چنین حد خطرناکی رسیده، یکی از بزرگ‌ترین خدماتی که اسلام می‌تواند برای چنین عالمی انجام دهد، این است که امکان وحدت مابین عقل جزوی و وحی را آن گونه که در قرآن است، نشان دهد. سرچشمه‌ی وحی در اسلام، جبرئیل امین یا عقل کل (Universal Intelect) است. عقل (یا عقل کلی در زبان روایات) از نظر ریشه‌ی لغوی، هم به معنای امری است که مطلق (Absolute) را در محدوده‌ی آفرینش، محدود یا مقید می‌سازد و هم به معنای امری است که انسان را به حقیقت مطلق و خدا ملتزم می‌سازد. در نظرگاه اسلام این دقیقاً عقل است که آدمی را در صراط مستقیم حفظ و از گمراهی بازمی‌دارد و درست به همین دلیل، بسیاری از آیات قرآن، گمراهان را کسانی می‌داند که نمی‌توانند عقلشان را به کار گیرند. مانند تعبیر قرآنی لایعقلون : (آنها نمی‌فهمند، یا در معنای تحت‌اللفظی آن «آنها عقلشان را به کار نمی‌گیرند»). فعل یعقلون از ریشه‌ی عَقَلَ مشتق شده است که با عَقْلْ هم خانواده است. در تعبیر لایفقهون (و آنها نمی‌فهمند)، فعل یفقهون با ریشه‌ی فقاهت هم خانواده است که آن نیز به معنای فهم و دانش است.
پانوشتها
۱. این نوشتار برگردان آقایان حسین حیدری و هادی امینی است از کتاب Living Sufism اثر دکتر سید حسین نصر. مترجمین در پایان این مقاله توضیحات تکمیلی‌ای ارائه کرده‌اند که برای ایضاح بیشتر موضوع، تحریر شده است، عنوان این مقاله را اصل چنین بوده است: وحی، عقل کلی و عقل جزئی در قرآن و عرفان اسلامی.
۱. cogito ergo sum
۲. کلمه intellectus یا عقل کلی از ریشه‌ی intelligere به معنای درو کردن، برداشت محصول و جمع کردن است و در اصطلاح قرون وسطی آن عقلی است که از کثرت به وحدت، از مقید به مطلق و از خلق به حق سیر می‌کند. تعقل بدین معنی همان تفکری است که شیخ محمود شبستری در گلشن راز (بیت ۱۰۲) بدان اشاره کرده است:
تفکر، رفتن از باطل سوی حق به جزو اندر بدیدن کل مطلق
کلمه‌ی Ratio یا عقل جزوی در ریشه‌ی لغوی به معنای شمارش کردن و حساب کردن و یا آن قوه‌ای در نفس انسان است که به شمارش و محاسبه‌ی امور روزمره می‌پردازد. بنابراین، عقل شمارشگر، عقل حسابگر و عقل معاش و عقل دنیاوی است. معنای دیگر ریشه‌ی لغوی این کلمه؛ بریدن و خرد کردن، تحلیل و تقسیم کردن است و در اصطلاح قرون وسطی به عقلی اطلاق می‌شود که از کل به جزء، از وحدت به کثرت، از مطلق به مقید، از کلی به جزئی سیر می‌کند و تأکید آن بر کثرت است نه بر وحدت (غلامرضا اعوانی، حکمت و هنر معنوی، انتشارات گروس، ۱۳۷۵، ص ۴).
۳. پرومته‌ای: منسوب به پرومتئوس، در دین یونان یکی از تیتانها دانسته می‌شده است که به روایتی، انسان را از گِل آفرید و برخلاف میل زئوس (خدای خدایان) شراره‌ای از آتش آسمان ربود و به زمین آورد و انسان را صنعت آموخت. زئوس به عنوان تنبیه، او را بر صخره‌ی منفردی در قفقاز زنجیر کرد و در آنجا عقابی روزها جگر او را می‌خورد و شبها جگرش از نو می‌رویید. (نگ: دایرهٔ‌المعارف مصاحب، امیرکبیر، ج ۱، ص ۵۳۹).
منبع : کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست