پیوند و خرید و فروش اجزای بدن

پیشرفت دانش پزشكی, موجب شده كه پیوند اعضاء, ترمیم پوست, مو, استخوان و به سهولت انجام پذیرد

پیشرفت دانش پزشكی, موجب شده كه پیوند اعضاء, ترمیم پوست, مو, استخوان و... به سهولت انجام پذیرد.

در بسیاری از نقاط جهان, پیوند كلیه, قلب, كبد, معده, روده و... انجام می گیرد. در پیوند این اعضاء, گاه از اجزای بدن خود مریض استفاده می شود, مثل برداشتن قطعه ای از پوست, استخوان, مو, روده و... و پیوند آنها به قسمتهای آسیب دیده. گاه, از اجزای بدن حیوانات استفاده می شود, مثل گذاردن چشم سگ, به جای چشم فاسد انسان و... گاه, از اجزا و اندام مردگان بهره می برند. گاه اجزا و اعضای بدن انسان زنده ای, كه نبود آن حیات وی را به خطر نمی اندازد, جدا می گردد و به بدن بیمار پیوند زده می شود, مثل برداشتن یكی از كلیه های فرد سالم و پیوند آن به فردی كه هردو كلیه خود را از دست داده است.

صورت اول, مشكلی ندارد. استفاده از اجزای خود بیمار در ترمیم ضایعات جسمی و جا به جایی آنها. صورت دوم, ظاهراً اشكالی ندارد. ولی برخی از نظر طهارت و نجاست آنها و صحت انجام عبادات و اموری كه طهارت شرط است, اشكال كرده اند. امّا با توجه به این كه بعد از پیوند و جریان حیات, عضو گرفته شده, عضو بیمار به حساب می آید, اشكال, بی مورد خواهد بود۱. امّا صورت سوم, كه بحثهای گونه گونی را درپی دارد, پیوند اعضای مردگان, به بیمارانی است كه حیات آنان, در گرو پیوند عضو و یا اعضاست.۲ یا برگرفتن عضوی از انسان سالم كه برداشتن آن خطری برای دهنده ندارد و پیوند آن به فرد بیمار.

در این جا, مسائلی مطرح می شود: آیا چنین كاری, اساساً مجاز خواهد بود؟ یا خیر هتك حرمت مردگان است و غیر جایز. آیا می شود فروخت و یا خرید؟ در چه صورتی می شود و در چه صورتی نمی شود؟

منافعی كه از این راه به دست می آید, مال مرده است و باید در راه وی مصرف شود, یا مال ورثه؟ آیا مصرف این مال, (اكل مال به باطل) نیست و...

در روزگاران گذشته, به لحاظ این كه دانش پزشكی, به این پایه از پیشرفت نرسیده بود و معالجه بیماران, با استفاده از برخی داروهای گیاهی و در سطحی محدود, انجام می پذیرفت. در آن زمان جراحیهای بزرگ, بخصوص, جابه جایی و ترمیم و پیوند آنها, امری غیرممكن می نمود. كسی تصور نمی كرد كه چنین اعمالی به راحتی به دست انسان صورت گیرد و پزشك بتواند, شكم مریض را بشكافد و عضوی را كه فاسد است از بدن وی جدا كند و به جای آن عضو سالمی, از حیوان یا انسان, پیوند زند.

امروز, تقریباً, در همه جای دنیا, اقدامات و معالجاتی از این قبیل, صورت می گیرد و روزی نیست كه پیوند قلب, كلیه, چشم, روده, معده و حتی كبد و ریه و نیز جابه جایی پوست و كاشتن مو و پیوند دست و پای قطع شده و... در مراكز درمانی و بیمارستانها, انجام نشود. در گذشته, فقیهان نیز, موردی برای طرح چنین مباحثی در كتابهای فقهی نمی یافتند, بلكه طرح آن را كاری لغو و عبث می شمردند. از این روی در كتابهای فقهی, مطالب چندانی در این خصوص یافت نمی شود.۳ فقط برخی از فقهای عامّه, به گونه ای گذرا و كلی آن را طرح و بر حرمت آن تاكید كرده اند.۴ البته, در كتابهای فقهی از (شیر انسان), (آب دهان) (ناخن), (مو) و... بحثهایی دارند.

شیخ طوسی, علاّمه, محقق و... در مبحث (شیر انسان), به این جمله اكتفا كرده اند:

(بیع لبن الادمیات جایز).۵

خرید و فروش شیر انسان جایز است.

فقهای عامه نیز, از اجزای منفصله, از جمله: شیر انسان, سخن گفته اند.۶ ابوحنیفه و مالك به حرمت, فتوا داده اند. شافعی و احمد حنبل, استفاده و خرید و فروش آن را جایز شمرده اند.

مسأله جواز و عدم جواز در اجزای منفصله انسان, دائر مدار وجود و عدم منفعت حلال است. آنان كه حرام می دانسته اند, در اجزای منفصله, فایدتی نمی دیده اند.

و آنان كه جایز می دانسته اند, به اعتبار وجود منفعت و مالیت اجزای مفصله بوده است.

شیخ طوسی در فتوای به حرمت اجزای منفصله, همچون: ناخن, بزاق... می نویسد:

(لاَنه لاثمن له ولامنفعهٔ فیه۷).

چون ارزشی و فایده ای ندارد, حرام است.

فقهای عامه نیز, در چنین مواردی, مالیت و داشتن منفعت حلال را طرح كرده اند:

(والضابطهٔ فی ذلك ان كل مافیه منفعهٔ بحل شرعاً فان بیعه یجوز)۸.

طبق قاعده, هر چیزی كه منافع حلال و مشروع دارد, خرید و فروش آن جایز است.

اشاره كردیم, فقهای ما, بویژه متقدمان, به مسأله پیوند اعضا نپرداخته اند, زیرا در آن زمان, مورد ابتلا نبوده است. ولی اكنون كه مورد ابتلا و از مسائل مستحدثه است, بایستی, به گونه شایسته به بوته نقد و بررسی گذارده شود.

فقهای معاصر, تشریح مرده مسلمان و پیوند اعضای وی را به بیمار, جز در هنگام ضرورت, كه جان بیمار مسلمان, متوقف بر انجام آن باشد, جایز نمی دانند.

امام خمینی در این باره می نویسد:

(لایجوز قطع عضو من المیت لترقیع عضو الحیّ اذا كان المیت مسلماً الاّ اذا كان حیاته متوقفهٔ علیه...۹).

جدا كردن عضو مرده مسلمان, برای پیوند به انسان زنده, جایز نیست, مگر در صورتی كه حیات وی متوقف بر آن باشد.

اینك, برای روشن شدن مستند فتوای به حرمت, اشاره ای داریم به چند اصل:

۱. حرمت جسد مسلمان

تردیدی نیست كه انسان مسلمان, جایگاهی دارد بلند, ارزشمند و با كرامت. مال و جان و عرض او محترم است. هیچ كس, حق ندارد به كرامت وی, خدشه ای وارد سازد.

از نظر اسلام, بی احترامی و اهانت به مؤمن, حرام و در حكم محاربه با خداست۱۰.

از روایات استفاده می شود, همان طور كه مؤمن در زمان حیات محترم است و كسی نمی تواند به وی بی احترامی روا دارد, پس از مرگ نیز, چنین است. مرده مسلمان, ماننده زنده اوست, با مرگ, قداست, احترام و تكریمی كه انسان در اثر ایمان به خدا پیدا كرده, زایل نمی شود و جسد وی, باید با تكریم و احترام و بدون كوچكترین اهانت و بی احترامی دفن شود. بالاتر از این, (قبر) انسان مؤمن نیزمحترم است. اگر اقدامی موجب هتك حرمت قبر مؤمن و یا بی احترامی به وی تلقی شود, حرام خواهد بود. حرمت نبش قبر و مسائل مختلفی كه در باب تدفین و غسل و كفن و مراسم پس از مرگ بیان شده, همه و همه, بیانگر این اصل است كه مرده مسلمان, به سان زنده آن حرمت دارد.

پیامبر اكرم(ص) می فرماید:

(كسر عظم المؤمن میتاً مثل كسره حیاً۱۱)

شكستن استخوان مرده مؤمن همچون شكستن استخوان اوست در حال حیات.

یا از امام صادق(ع), در باره كسی كه سر مرده ای را بریده بود, سئوال می شود, آن حضرت می فرماید:

(انّ اللّه عز وجل حرّم منه میتاً كما حرّم منه حیاً, فمن فعل بمیت فعلاً یكون فی مثله احتیاج نفس الحیّ, فعلیه الدّیهٔ۱۲).

خداوند سبحان, مرده مسلمان را همچون زنده وی, محترم قرار داده است. پس اگر كسی در مورد میت كاری انجام دهد كه مانند آن, جان فرد زنده را در معرض هلاكت قرار دهد, باید دیه بپردازد.

یا:

(قطع رأس المیت أشد من قطع رأس الحیّ۱۳).

[عقوبت] بریدن سر مرده مسلمان, از قطع سر انسان زنده شدیدتر است.

روشن است, منظور آن نیست كه بریدن سر مرده از بریدن سر شخص زنده مهم تر است و مجازات و دیه آن فزونتر, بلكه همان طور كه صدوق و شیخ۱۴ و دیگران گفته اند, منظور تأكید بر اهمیت حرمت مرده مسلمان و عقوبت اخروی آن است.

روایات دیگری به این مضمون در كتابهای روایی وجود دارد۱۵ و همه آنها بر این نكته تأكید دارند:

مؤمن, احترام و حرمتش, پس از مرگ نیز, ازبین نمی رود. بی احترامی به جنازه او, عقوبت و دیه در پی دارد.

بنابراین, اصل كرامت و حرمت جسد مسلمان, ایجاب می كند كه خارج از ضوابط شرعی و اجرای حدود الهی و چهارچوب قوانین و مقررات اسلامی, صدمه ای بر پیكر انسان, وارد نیاید.

از آن جا كه در گرفتن و جدا كردن اعضای میت برای پیوند به بدن بیمار, ناگزیر یكسری صدمات به جسد وارد می آید و قسمتهایی از آن شكافته می شود و این, نوعی هتك حرمت, به حساب می آید, كاری خلاف و غیرشرعی می نماید, به گمان برخی.

۲ . ثبوت دیه, بر قطع اجزای جسد مسلمان

فقها, براین نظرند: صدمه زدن به جسد مسلمان و یا قطع اعضای وی, همانند شخص زنده, دیه برعهده می آورد, به مقدار دیه جنین. دیه كامل, صد دینار و دیه اعضا و اندام به همان نسبت:

(و حكم المیت حكم الجنین و دیته دیته سواء۱۶).

حكم مرده مسلمان, حكم جنین است و دیه آن, برابر با دیه جنین.

امام خمینی می نویسد:

(فی قطع رأس المیت المسلم الحر, مأهٔ دینار و فی قطع جوارحه بحساب دیته بهذه النسبهٔ فی سایر الجنایات علیه.۱۷).

دیه بریدن سَرِ میت مسلمان آزاد, صد دینار است و دیه قطع اعضاء و جوارح آن, به همان نسبت, محاسبه می گردد.

صاحب جواهر هم می نویسد:

(فی قطع رأس المیت المسلم الحر مأهٔ دینار, علی المشهور بین الاٌصحاب بل عن الخلاف والاٌنتصار والغنیهٔ الإجماع علیه.۱۸)

دیه قطع سَرِ میت مسلمان آزاد, صد دینار است, بنابر قول مشهور, بلكه در خلاف و انتصار و غنیه, بر آن ادعای اجماع شده است.

---