رنگ های گیاهی از سدر تا حنا

دکتر مهرداد کریمی متخصص طب سنتی می گوید گیاهان رنگزا حاوی آنتی اکسیدان هستند

همسایه‌مان مرد مسنی است که من و برادرم همیشه از دیدن موهای مشکی و براقش متعجب می‌شدیم تا اینکه یک روز که با پدر حرف می‌زد و توصیه می‌کرد پدر هم موهای سفیدش را رنگ کند، به رازش پی بردیم؛ آب پوست گردوی جوشیده! می‌دانستم قدیم مردم با گیاهان موهایشان را رنگ می‌کرده‌اند ولی بیشتر که دقت کردم، متوجه شدم هنوز هم خیلی‌ها با وجود به بازار آمدن رنگ‌های شیمیایی متنوع، ترجیح می‌دهند با روش پیشینیان به موهایشان رنگ بدهند. با دکتر مهرداد کریمی، متخصص طب سنتی درباره همین رنگ‌های گیاهی گفت‌وگو کرده‌ایم.

▪ چه رنگ‌های گیاهی‌ای وجود دارد؟

در کتاب‌های طب ایرانی، در ادامه بیماری‌های پوست، بخشی تحت عنوان «زینت» وجود دارد که رنگ‌کردن مو در این فصل بررسی می‌شود و رنگ‌های گیاهی در۳ گروه کلی سیاه، قهوه‌ای و قرمز قرار می‌گیرند. البته باید توجه داشت طیف رنگی در هر کدام از این رنگ‌ها متنوع است و با توجه به نحوه ساخت و کیفیت گیاه تفاوت دارد؛ مثلا از رنگ‌های سیاه‌کننده مو، رنگ‌هایی به دست می‌آید که متمایل به سبز زیتونی است. در این بین، سیاه‌کردن مو بیشتر موردتوجه بوده و نزدیک به ۵۰ گیاه در ترکیب‌های سیاه‌کننده استفاده می‌شده. هریک از گیاهان مورداستفاده در ترکیب‌ها، فقط اثر رنگ‌دهی ندارند و برای تثبیت یا شفاف‌کردن رنگ و کاهش عوارض به کار می‌رفته‌اند.

▪ در حال حاضر هم از این رنگ‌ها استفاده می‌شود؟

بله، هم در صنایع بهداشتی - آرایشی و هم در صنایع غذایی و دارویی.

▪ امروزه انتخاب رنگ‌های گیاهی در صنایع آرایشی بر چه اساسی است؟

شرط اساسی برای استفاده از یک رنگ گیاهی در صنایع آرایشی، نداشتن سمیت و پایداری است. نکته‌های ویژه‌ای که به آنها توجه‌ می‌شود، اثر pH بر رنگ، حلالیت در آب و روغن‌ها و پایداری در برابر نور، گرما و عوامل محیطی هستند.

▪ رنگ‌های طبیعی، فقط از گیاهان به دست می‌آیند؟

رنگ‌هایی با اساس طبیعی از منابع معدنی، حیوانی و گیاهی هستند، پس رنگ‌های طبیعی منحصر به گیاهان نمی‌شوند. یکی از مثال‌های جالب، حشره «کوشینیل» است که در منابع قدیم با نام «قرمز» از آن یاد شده است. حتی برخی اعتقاد دارند نام رنگ «قرمز»، برگرفته از نام این حشره است. بدن کوشینیل حدود ۱۰ درصد اسید کارمینیک دارد که یک رنگ ارغوانی درخشان محلول در آب است.

▪ از چه گیاهانی در ساخت رنگ‌های گیاهی استفاده می‌شود؟

گیاهان متعددی در رنگ‌های گیاهی استفاده می‌شوند که معروف‌ترین آنها حناست. زعفران هم رنگ زرد- نارنجی ایجاد می‌کند و ماده رنگی آن «کروسین» است. پودر حاصل از چغندرقند که حاوی بتانین است نیز رنگ قرمز مناسبی می‌دهد. گلبرگ شقایق‌قرمز نیز رنگ قرمز تیره‌ای دارد که در رنگ‌های قهوه‌ای و سیاه به کار می‌رفته است. برگ سدر، پوست گردو، آمله، هلیله‌ها، پوست انار، وسمه، افسنتین و برخی از ترکیب‌های حاوی آهن و مس نیز در این ترکیب‌ها کاربرد دارند.

▪ با توجه به فرمولاسیون، رنگ‌های گیاهی کمتر از شیمیایی‌ها زیان دارند؟

پژوهشی برای مقایسه ترکیب‌های شیمیایی و گیاهی انجام نشده‌است ولی توجه به این نکته ضروری است که حدود ۶۰ درصد ساختارهای شیمیایی، به نوعی برگرفته از طبیعت است و در حال حاضر نیز در بسیاری از فرآورده‌های آرایشی- بهداشتی از گیاهان برای تاثیر بیشتر و مزیت کالا استفاده می‌‌شود. علاوه بر این، میزان مواد موثر در ترکیب‌های طبیعی بالا نیست و در صورت ایجاد عارضه، شدت عوارض معمولا زیاد نخواهدبود ولی موادطبیعی هم قادر به واکنش‌های پوستی، خارش و حتی ایجاد ریزش مو هستند.

▪ کدام گیاهان را مستقیم و بدون هیچ دستکاری‌ای می‌توان روی موها گذاشت و رنگی که هرکدام به مو می‌دهند، چیست؟

حنا، برگ و تخم چغندر و گلبرگ شقایق مو را سرخ و آمله و پوست گردو و وسمه مو را سیاه می‌کنند ولی معمولا ترکیب‌های رنگ مو که به «خضاب» مشهور هستند، از چند گیاه و منابع معدنی تشکیل شده‌اند.

▪ رنگ‌های گیاهی تاثیری هم در محافظت از ساقه مو دارند؟

گیاهان حاوی مواد مختلف هستند و همزمان آثار متفاوتی دارند. بیشتر گیاهان رنگزا، دارای اثر ضدقارچی و ضدباکتری و در عین حال حاوی آنتی‌اکسیدان‌های بسیارقوی هستند و اثر محافظتی بسیار خوبی بر پوست و موی سر دارند. افزایش خونرسانی نیز باعث افزایش رشد و تسریع روند ترمیم می‌شود. نقش موادمعدنی موجود در گیاهان در ترمیم ساقه مو نیز قابل‌توجه است.

▪ رنگ‌های گیاهی برای چه کسانی مناسب‌ترند؟

هر شخصی می‌تواند از این رنگ‌ها استفاده کند ولی اگر کسی به چربی بیش از حد موی سر و جوش‌های ریز و خارش خفیف و مداوم پوست‌سر مبتلا باشد، می‌تواند همزمان از آثار درمانی این گیاهان نیز بهره ببرد. شرایط شغلی نیز مو را در معرض آسیب قرار می‌دهد؛ از یک هنرپیشه که چهره‌آرایی می‌شود گرفته تا کارگری که در معرض موادخاص است. استفاده از ترکیب‌های گیاهی به سلامت موی این افراد کمک می‌کند. کسانی که موهای خشکی دارند، نباید در استفاده از ترکیب‌های رنگزای گیاهی زیاده‌روی کنند یا همزمان از گیاهان سرد و تر مانند گل ختمی نیز استفاده کنند زیرا باعث خشکی بیش از حد می‌شود.

▪ استفاده از رنگ‌های گیاهی موجود در بازار را توصیه می‌کنید؟

اگر ترکیب‌ گیاهان موجود در این رنگ‌ها براساس طب سنتی ایران یا طب سنتی هند(آیورودا) باشد و منابع مطمئن مورد تایید و خالص گیاهی در ساخت آنها به کار رفته باشد، استفاده از آنها مشکلی ندارد. در موارد موجود نیز از گیاهانی مانند آمله، هلیله، حنا، ترکیب‌های مس و.. استفاده شده که از لحاظ ترکیب مناسب هستند. باید توجه کنیم که هندی یا چینی بودن یک ترکیب گیاهی، نشانه خوب یا بدبودن آن نیست بلکه باید به نوع ترکیب و رعایت استاندارد‌های ساخت فرآورده از کشت گیاه تا نحوه فرآوری توجه کرد، بنابراین فرآورده‌ای مناسب است که استاندارد‌های بهداشتی کشور سازنده را داشته و استانداردهای کشور ما را نیز دریافت کرده باشد.

▪ راست است که بابونه رنگ موها را باز می‌کند؟

آثار ضدالتهابی و ترمیمی بابونه بر پوست در تحقیقات مختلف بالینی به اثبات رسیده و از داروهای رایج در درماتیت‌ها و آسیب‌های پوستی است. سلامت کوتیکول مو ارتباط قوی با لایه‌های سطحی پوست دارد. می‌توان گفت کوتیکول مو از همان لایه‌های سطحی پوست تشکیل شده بنابراین بابونه مستقیم و غیرمستقیم بر کوتیکول که عامل اصلی حالت مو است، تاثیر دارد.

حمید دهقان