مراحل تزکیه نفس

تخلیه نفس از رذایل و صفات پست, کار بسیار مشکلی است و بدین جهت آن را جهاد اکبر می گویند و جهاد اکبر همچون جهاد اصغر از وظایف انسان مسلمان است

تخلیه نفس از رذایل و صفات پست، کار بسیار مشکلی است و بدین جهت آن را جهاد اکبر می‌گویند و جهاد اکبر همچون جهاد اصغر از وظایف انسان مسلمان است. خداوند متعال در آیه دوم سوره مبارکه جمعه می‌فرماید: اوست آنکس که در میان بیسوادان فرستاده‏ ای از خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به ایشان بیاموزد و [آنان‏] قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.از ظاهرآیه شریفه به دست می‌آید که برای پیامبر گرامی‌اسلام(ص) ابتدا چهار وظیفه مقرر شده است: نخست، ارائه آیات و معجزات تا زمینه پذیرش مراحل بعدی آماده شود. دوم، تزکیه و پاکیزه نمودن نفوس از رذایل و آراستن آن به فضایل اخلاق. سوم، تعلیم کتاب یعنی قرآن و کتاب تکوینی اعم از آفاقی و انفسی، چنانکه این وظیفه را در طول مدت مسئولیتش به خوبی انجام داد و چهارم، تعلیم حکمت، یعنی علم به حقایق اشیا و خواص کائنات.در اینجا به تزکیه نفس انسان که از اهداف رسالت بوده اشاره می‌کنیم. تزکیه به سه مرحله تقسیم می‌شود؛ تخلیه، تحلیه و تجلیه.

تخلیه به معنای پاکسازی باطن و روان از رذایل اخلاق؛ از وظایف بسیارمشکل و سنگین سالکان راه حق، پاکسازی و تصفیه روان از رذایل و تطهیر نفس از پلیدی‌ها و ناپاکی‌هاست. سالک باید باطنش را از آلودگی صفاتی همچون حسد، کینه، تکبر، عداوت، سوءظن و امثال آن پاک کند، زیرا هر یک از این صفات همچون موش‌های خائنی هستند که در درون نفس به سرقت و تخریب دست می‌زنند و محصولات اعمال و افعال انسان را نابود می‌سازند. درهمین رابطه روایاتی از پیامبر گرامی‌اسلام(ص) و از اهل بیت طاهرینش به ما رسیده که به پاره‌ای ازآنها اشاره می‌کنیم. از رشک و حسد بر حذر باشید که حسد حسنات انسان را می‌خورد همانگونه که آتش هیزم را می‌خورد و خاکستر می‌کند. (بحار الانوار/ج۷۳/ص ۲۵۵).شیخ انصاری در کتاب رسائل در بحث برائت و اشتغال و هم چنین صدوق در کتاب ثواب الاعمال ص ۳۲ نقل می‌کند که روزی پیامبر گرامی‌اسلام(ص) در جمع اصحاب فرمودند؛ هر کس سبحان‌الله بگوید، خداوند به سبب آن برایش در بهشت درختی غرس می‌کند. هر کس الحمد الله بگوید خداوند به سبب آن برایش در بهشت درختی غرس می‌کند سپس فرمود: هر کس لا اله الا الله بگوید، خداوند به سبب آن برایش در بهشت درختی غرس می‌کند. سپس فرمود؛ هر کس الله اکبر بگوید، خداوند به سبب آن برایش در بهشت درختی غرس می‌کند.در این هنگام مردی از قریش گفت؛‌ای رسول خدا،برای ما در بهشت درختان زیادی وجود دارد، پیامبر گرامی‌اسلام(ص) فرمود؛ آری البته اگر آتشی نفرستید و آن درخت‌ها را نسوزانید.از این روایات شریفه به دست می‌آید که اعمال سیئه و صفات زشت حسنات اعمال را نابود می‌کند. دراین‌باره که حسنات و سیئات هم دیگر را از بین می‌برند.قرآن شریف در آیه ۱۱۴سوره هود صراحت کامل دارد و می‌فرماید؛ حسنات سیئات را از بین می‌برد. و درآیه مبارکه ۲۶۴ سوره بقره می‌فرماید: صدقاتتان را با منت گذاری و اذیت باطل نکنید. انسان اگر عمل خوبی انجام داد باید سعی کند تا باگناه آن را نابود نکند و اگر احیانا گناهی مرتکب شد باید اعمالی انجام دهد تا آلودگی گناه را بشوید.شکی نیست که هر صفتی از صفات چه رذایل و چه فضایل یک نوع هماهنگی و همگونی با نفس انسان دارد و اگرمی‌بینیم که اولیای خاص خدا مرتکب گناه نمی‌شوند یا اصلا اراده گناه نمی‌کنند، برای آن است که نفس شریف آنان در اثر عصمت روانی، اصلا هماهنگی و سنخیتی با گناه ندارد، اما در مورد سایر مردم، چون هماهنگی وجود دارد، کم و بیش گناه هم انجام می‌گیرد و چون میان نفس و گناه مناسبت وجود دارد، لذا زدودن این ارتباط کار آسانی نیست بنابراین، تخلیه نفس از رذایل، کار مشکلی است و بدین جهت آن را جهاد اکبر می‌نامند همان گونه که می‌دانیم جهاد اکبر همچون جهاد اصغر از وظایف سنگین انسان است. پیامبر گرامی‌اسلام(ص) و اهل بیت(ع) در این باره سفارش‌های اکیدی فرموده اند. رسول خدا(ص) فرمودند: با نفس‌های خود جهاد کنید، تا فرشتگان بر شما سایه افکنند و شیطان از شما فراری گردد. (میزان الحکمه/ج ۲/ص ۱۴۳) حضرت علی(ع) می‌فرماید: برترین جهاد، جهاد با هوای نفس و رهانیدن آن از لذات دنیاست.اگر تخلیه نفس با جهاد اکبر از حیث مفهوم متحد نیست، از نظر مصداق با هم اتحاد دارند و نسبت میانشان تساوی است. جهاد با نفس از جهاد با دشمن خارجی مشکل تر است، چنانکه می‌بینیم جهادگران با دشمنان خارجی بسیارند، اما مجاهدین با نفس اماره بسیار کم هستند. به همین ترتیب، تخلیه نفس از رذایل، از تحلیه آن به فضایل بسیار دشوارتر است.تخلیه گاهی به تدریج انجام می‌گیرد، یعنی سالکین راه حقیقت، به مرور زمان و در طول مدتی کم یا زیاد، یکایک صفات زشت و رذایل اخلاقی را از صحیفه نفس خود پاکسازی می‌کنند. مثلا گاهی با رذیله حسد دست به گریبان می‌شوند، تا کم کم دامن نفس را ازآن بزدایند. زمانی با رذیله تکبر رویارو می‌گردند تا آن را از زمینه نفس ریشه‌کن نمایند و به همین صورت با رذایل دیگر مواجه می‌شوند تا فضای نفس را از آنها غبارروبی و آفت‌زدایی کنند.آنان اگر ببینند که این رذایل در شخصیت‌شان وجود دارد، با مطالعه آیات کریمه و روایات و سایر بیاناتی که در کتاب‌های اخلاقی در ذمّ این صفات آمده است و با انجام اعمالی ضد این صفات آنها را از کانون وجود خود می‌زدایند. مثلا صفت تکبر را اولا با توجه به آیات و روایاتی که در ذمّ آن وارد شده یا تواضع و فروتنی در برابر هر پیر و جوان و هر خرد و کلان، این صفت نکوهیده را از دامن نفس خود می‌پیراند و به لباس مقدس تواضع و فروتنی آراسته می‌شوند. البته تخلیه به این صورت تدریجی اگر در مورد تمام صفات رذیله به کار گرفته شود ممکن است سالها به طول بینجامد اما بسیار راحت‌تر از تخلیه دفعی است.گاهی تخلیه، دفعی است یعنی انسان در مدتی کوتاه بلکه در ظرف چند لحظه با تصمیم‌گیری قاطع، انقلاب و تحولی در کانون وجود خود پدید آورد و یکباره دگرگون گردد.

تحلیه از ماده حُلی و حّلی به معنای زیور است؛ پس تحلیه یعنی به زیورآراستن. این کلمه در علم اخلاق به معنای آراستگی به مکارم اخلاق است. انسان اگر سه نوع صفت یعنی صفات شیطنت، بهیمیت و سبعیت را از خود بزداید، مرحله تخلیه را انجام داده است و چون خود را به اوصاف فرشتگان و خصال انسانیت آراسته گرداند، مرحله تحلیه را پیموده است. تخلیه در برابر تحلیه است. در مقام دفع و پیراستن و تحلیه در مقام جذب و آراستن است؛و نیز تخلیه،در مقام تبری، یعنی با رذایل اخلاق ستیز کردن و آنها را از کانون و جود خود زدودن، اما تحلیه در مقام توّلی است؛ یعنی با فضایل اخلاق انس و الفت پیدا کردن و در نهایت بدان‌ها متلبّس شدن. تحلیه نیز بدون عنایت حضرت حق، جهاد، ریاضت نفس، توکل و توسل، امکانپذیر نیست. گفتنی است که تحلیه می‌تواند همچون تخلیه،دفعی یا تدریجی صورت گیرد.

تجلیه یعنی خود را با اعمال دینی متجلی ساختن و به تعبیر دیگر، در قالب اعمال مذهبی متجلی شدن. هدف از تجلیه آن است که انسان اعمال مذهبی را بدان صورت که شارع مقدس خواسته است به جا آورد؛ یعنی نماز، روزه و سایر عبادات را به شیوه‌ای درست انجام دهد.