نفرین مریخ

پرتاب یک مدار گرد مریخی به نام مانگالیان از پایگاه سری هاریکوتا در خلیج بنگال از سوی سازمان فضایی هندوستان به مقصد مریخ نشانگر میل روزافزون بشر برای سفر به سیاره سرخ است

پرتاب یک مدار گرد مریخی به نام مانگالیان از پایگاه سری هاریکوتا در خلیج بنگال از سوی سازمان فضایی هندوستان به مقصد مریخ نشانگر میل روزافزون بشر برای سفر به سیاره سرخ است.

اما راستش را بخواهید سفرهای فضایی خیلی پیشتر از آن که اصلا فناوری فضایی امکانش را برای ما مهیا کرده باشد شروع شده بود. فکر نکنید مدافع نظریه های عجیب و غریبی هستیم که معتقد است فضایی ها هزاران سال قبل به زمین آمده بودند... نه... منظور از آن جمله نخستین این بود که سفرهای فضایی از ذهن بشر آغاز شده است. از صدها سال قبل، انسان ها آرزوی سفر به فضا و اجرام فضایی را در سر می پرورانده اند. آنها در خیال خود به ماه سفر کرده بودند. آنها حتی روی خورشید شهزادگانی را به همراه خدم و حشمشان تصویر می کردند... اما اینها همه خیال و خواب هایی بود که زمان نیاز داشت تا به واقعیت درآید. نیمه های قرن بیستم بود که رویای هزاران ساله بشر به واقعیت انجامید و انسان دست ساخته خودش را به فضا فرستاد. روس ها نخستین ماهواره را ساختند و به گرد زمین چرخاندند.

همان ها بودند که نخستین موجود زنده، نخستین مرد و نخستین زن را هم به فضا روانه کردند. آمریکایی ها هم تلاش کردند از رقیب بیش از آن عقب نمانند. آنها به ماه سفر کردند. نخستین و تنها انسان هایی که به ماه رفتند آمریکایی بودند، اما این رقابت تمام شدنی نبود. اروپاییان که از جنگ جهانی دوم رها شده بودند محکم و پرشتاب گام برداشتند و در نهایت در طرح هایی کمتر جنجالی و بیشتر علمی به فضا راهی باز کردند. مشارکتی فعال در راه طرح های نجومی فضایی با آمریکایی ها انجام دادند. تلسکوپ ها و رصدخانه های فضایی را هدایت کردند. از آن سو، چینی ها، ژاپنی ها و هندی ها هم به عنوان ابر قدرت های نوظهور تلاش کردند تا جای پای خود را در فضا محکم کنند. برخی کشورها همچون ایران هم خیلی دیر، ولی با امید به این جرگه وارد شدند. صنعت فضایی دلرباتر از آن است که بتوان از خیرش گذشت.

حال با پیشرفت توان ها، ابزارها و تکنیک های فضانوردی، مقاصد دورتری برای انسان متصور می شد. مریخ! سیاره اغواگری که هوش از سر زمینیان می رباید. سیاره ای که در کمربند حیات خورشید قرار دارد. جوی دارد که ترکیبش تقریبا مانند ترکیب جو زمین است (هر چند خیلی رقیق تر) و شاید یکی از مهم ترین نامزدهای حمایت از حیات در عالم باشد. بنابراین همه علاقه مندند به آنجا سری بزنند. تاکنون بسیاری از فضاپیماهایی که به مریخ فرستاده شده اصلا به مریخ نرسیده است. برخی ها هم رسیده و داده هایی را دریافت کرده و به زمین فرستاده است. شاید مهم ترین نمونه های تاریخی رسیده به مریخ، وایکینگ ها باشند. وایکینگ ۱ و ۲ که بر مریخ فرود آمد، داده های با ارزشی از آنجا برای ما فرستاد، اما بعدها طرح های مدرن تر و ارزان تر و البته کارآمدتری مانند «رهیاب مریخ»، «روح» و «فرصت»، «ققنوس» و این آخری هم «کنجکاوی» در اواخر قرن ۲۰ و اوایل قرن ۲۱ (همین سال های نزدیک!) روی مریخ اجرا شد و ما را به هدف بزرگمان نزدیک می کند. فرود آوردن انسان بر مریخ...

اما واقعا چرا فرستادن و فرود آوردن انسان بر مریخ این قدر سخت و حتی گاه ناشدنی به نظر می آید؟ دلایل بسیار زیادی در این امر دخیل است. شاید مهم ترین دلیل مباحث مالی است. یک سفر فضایی به مریخ بین ۸ تا ۵۰۰ میلیارد دلار هزینه دربر دارد. این هزینه کمی نیست و در بسیاری موارد مانع اصلی بر سر راه سفرهای مریخ خواهد بود. از سوی دیگر وقتی به فرستادن انسان به مریخ فکر می کنیم، این یعنی سلامت انسان های مسافر هم برایمان بسیار مهم است. مثلا تابش های کیهانی خطرناکی به شکل دائم سلامت انسان ها را تهدید می کند. این که این تابش ها (که حد مجازش برای انسان یک سیورت است) تا چه حد می تواند خطرساز باشد باعث شده لایه های دفاعی متعددی در لباس های فضانوردان ایجاد کنند تا از خطر در امان باشند، اما این تنها تهدید سلامت نیست که در سفرهای فضایی طولانی (مثل مریخ) خطرآفرین می شود. بی وزنی و جاذبه کم هم اثرات نامطلوبی بر اندام ها و سیستم های حیاتی (مثل گردش خون، اسکلت و حتی بینایی) دارد. سلامت روانی در یک دوره سفر طولانی سه چهار ساله هم وجود دارد.

این که هیچ دسترسی سریعی به امکانات پزشکی زمین نداریم. این که تعداد زیادی انسان در یک دوره بسیار طولانی باید در فضایی کوچک کنار هم زندگی کنند هم هست... و در نهایت موضوعی که خیلی کم به آن توجه شده است: خطر آلودگی فزاینده در کمربند حیات و مسائل اخلاق زیستی و فضایی... . این که آیا ما مجاز به ایجاد تغییرات خواسته و ناخواسته در فضا هستیم. اینها همه باعث می شود نگران سفر انسان به مریخ باشیم، اما هیچ یک از اینها نمی تواند بازدارنده حرکت بشر برای آغاز این سفر تاریخی شود، اما سفر به مریخ همیشه با موفقیت همراه نبوده است. شکست های مکرر سازمان های فضایی دنیا در رسیدن به سیاره سرخ باعث شده اصطلاح «نفرین مریخ» نزد مهندسان فضایی به ترسناک ترین واژه تبدیل شود. حالا مانگالیان در راه رسیدن به مریخ قرار گرفته و سفری تاریخی را آغاز کرده است؛ سفری جذاب که جامعه هند و همه علاقه مندان به علوم فضایی امیدوارند گرفتار نفرین مریخ! نشده و به سلامت به مریخ برسد. در ادامه به معرفی شش سفر ناموفق به مریخ خواهیم پرداخت.

● مارس۱ اِم (Mars۱M)

این نخستین ماموریت زمینیان به سوی مریخ بود. مارس ۱ ام نام دو سفینه مستقل از هم بود که به قصد کاوش مریخ ساخته شد و البته در همان گام نخست هم متوقف ماند. مارس ۱ ام پرتاب ناموفقی داشت و اصلا از روی سکو بلند نشد. این ماموریت که در کشورهای غربی به نام مارسنیک شناخته می شود، در اکتبر ۱۹۶۰ میلادی روی سکو برده شد؛ سکویی که اصلا نتوانست این طرح را به فضا برساند.

● مارینر ۳ (Mariner ۳)

معمولا مارینرها ما را به یاد سفرهای دور و دراز به سوی دوردست های منظومه شمسی می اندازد. مارینر ۳ و ۴ با نام مارینر مریخ شناخته می شد. مارینر ۳ قرار بود در پرواز به دوردست ها از فراز مریخ گذر کرده و اطلاعات دقیقی را برای ما ارسال کند، اما در جریان پرواز مشکلی پیش آمد، کلاهک بالای سر راکت ها که باید باز می شد تا ابزارهای شناسایی مریخ آزاد شده و به بررسی مریخ بپردازد باز نشد و پروژه با شکست مواجه شد و هیچ گاه به مریخ نرسید.

● زوند ۲ (zond ۲)

زوند ۲ در ۱۹۶۴ م. یکی از برنامه های سری زوند در شوروی سابق بوده است. زوند ۲ پنجمین طرح شوروی ها به قصد مریخ بود. زوند ۲ دوربین های تلویزیونی همراه داشتند که بتواند از مریخ تصاویر رنگی مناسبی تهیه کند. سفینه در اوایل می ۱۹۶۵ چند مانور در نزدیکی مریخ انجام داد اما به سرعت ارتباط رادیویی اش با زمین قطع شد. این به دلیل کمبود انرژی در اثر خرابی یکی از پانل های خورشیدی اش بود. طرح با شکست روبه رو شد و زوند ۲ بدون نتیجه در آگوست ۱۹۶۵ از کنار مریخ گذر کرد و رفت.

● فوبوس (phobos)

طرحی که از سوی شوروی انجام شد. این پروژه دو کاوشگر داشت برای نشستن بر سطح مریخ و مدارگردهایی که به بررسی فوبوس و دیموس (قمرهای مریخ) بپردازد. این کاوشگرها سال ۱۹۸۸ به فضا پرتاب شد و از طراحی های تازه و مدرنی بهره می برد که قبلا در کاوشگر های ونرا استفاده شده بود. این طرح تصاویر اولیه بسیار با کیفیت و دقیقی از فوبوس و دیموس ارسال کرد، اما ناگهان وسایل ارتباطی شان با زمین قطع شد و طرح به شکست انجامید. مریخ نشین آن روی مریخ فرود نیامد و مدارگردها هم بی حاصل در فضا گردیدند.

● رصدگر مریخ (mars observer)

طرحی که از سوی ناسا طراحی شد و به اجرا درآمد. این رصدگر طرح پیشرفته ای بود که در مدار مریخ قرار می گرفت و به بررسی جو و مغناطیس سیاره مریخ و بررسی دورسنجی سطح مریخ می پرداخت.

درست سه روز پیش از آن که سفینه به مدار نزدیک خود با مریخ برسد ارتباطات رادیویی زمینیان با آن به شکل کامل قطع شد و در نتیجه هیچ کنترلی بر آن وجود نداشت. پروژه در بیست ویکم آگوست ۱۹۹۳ به شکل رسمی شکست خورده اعلام شد.

● نوزومی (Nozomi)

یکی از بلندپروازانه ترین طرح های فضایی ژاپنی ها بود. طرحی که نام نوزومی، لغتی ژاپنی به معنی آرزو را بر خود داشت به ناامیدی کامل در رسیدن به مریخ رقم زد.

این طرح یک مدارگرد پیشرفته را با خود حمل می کرد که با کمک آن می شد داده های دقیقی درباره جو مریخ و مغناطیس کره آن به دست آورد، اما سفینه اصلا به مدار مریخ نرسید. نقص در سیستم برق باعث شد همه ارتباطات با آن قطع شود و از سی ویکم دسامبر ۲۰۰۳ طرح شکست خورده اعلام و سفینه سرگردان در فضا رها شد.

محمدرضا نوروزی