عدالت توزیعی در اسلام

اسلام, به عنوان دینی جامع, راهبردها و ابزارهای اجباری و داوطلبانه توزیعی متعددی همچون زكات, زكات فطره, انفاق واجبی بر بستگان فقیر,منیحه و را جهت جلوگیری از تمركز ثروت در دست عده ای مخصوص و تضمین تامین نیازهای اولیه و تامین حداقل معاش برای گذران زندگی تمامی شهروندان ارائه می دهد

اسلام، به عنوان دینی جامع، راهبردها و ابزارهای اجباری و داوطلبانه توزیعی متعددی همچون زكات، زكات فطره، انفاق واجبی بر بستگان فقیر،منیحه و... را جهت جلوگیری از تمركز ثروت در دست عده‏ای مخصوص و تضمین تامین نیازهای اولیه و تامین حداقل معاش برای گذران زندگی تمامی شهروندان ارائه می‏دهد. در مقاله حاضر این ابزار بر اساس فقه اهل سنت‏به تفصیل مورد بحث قرار گرفته و میزان كارآیی نظام اسلامی و توزیع مجدد درآمد، ثروت و سایر منابع در امر فقر زدایی و كاهش فاصله میان توانگران و ناداران بررسی شده است.

اشاره مترجم:

مقاله حاضر برگردانی است از ترجمه انگلیسی مقاله‏ای كه در اصل به زبان عربی و به قلم فقیه، اقتصاددان، و نویسنده نامدار مسلمان، آقای محمد انس زرقا نگارش یافته است. آقای زرقا برنده «جایزه سالانه بانك توسعه اسلامی به پاس بهترین و پربارترین پژوهش جهت ارتقا و توسعه اقتصاد اسلامی‏» در سال ۱۹۹۰ و دارای تالیفات متعدد در زمینه اقتصاد اسلامی است و با مراكز علمی پژوهشی متعدد از جمله مركز پژوهشهای اقتصاد اسلامی دانشگاه شاه عبدالعزیز در عربستان و بانك توسعه اسلامی همكاری دارد.

از آن جا كه دیدگاههای او برگرفته و برخاسته از منابع فقهی اهل سنت است پاره‏ای از آنها با فقه امامیه هم‏خوانی و انطباق ندارد و برگرداندن آن به فارسی به معنای پذیرش یا تایید همه آن از سوی مترجم نیست. لازم می‏دانم از استاد ارجمندم جناب آقای یوسفی عضو محترم هیات علمی و استاد اقتصاد دانشگاه مفید كه این ترجمه كه وجودش وامدار پیشنهاد ایشان است و زحمت تهیه متن و بازبینی برگردان آن را متقبل شده است، سپاسگزاری كنم.

مقدمه

در همه جوامع بشری عدالت توزیعی همواره از اهمیت فوق‏العاده‏ای برخوردار بوده است و به خاطر آن در طول تاریخ، مسایل و منازعات اجتماعی بسیاری به وقوع پیوسته است. اسلام به عنوان دینی كه از سوی خداوند به منزله رحمت و هدایت‏بر خلق نازل شده، اهداف و ابزار متعددی جهت‏برخورد با مقوله بحث‏انگیز و جنجالی عدالت توزیعی تدارك دیده است. قبل از هر چیز، باید میان دو مفهوم رایج توزیع میان اقتصاددانان تفاوت آشكار گذاشت. اولین آنها توزیع درآمد مبتنی بر عوامل تولید است. كه منظور از آن توزیع درآمد به تناسب عوامل تولیدی دریافت كننده درآمد است. در این مفهوم درآمد میان اجاره، دستمزد، سود و...تقسیم می‏شود. با این حال توزیع مبتنی بر عوامل تولید موضوع این گفتار نیست. تمركز ما در این جا روی توزیع درآمد شخصی است. در توزیع درآمد شخصی توزیع درآمد میان افراد جامعه - بدون توجه به چگونگی دریافت‏سهم از درآمد كل - مورد بررسی قرار می‏گیرد. همچنین، در بحث از درآمد شخصی مستقیما روی رفاه افراد انگشت گذاشته می‏شود. در این نگاه یك شخص اگر درآمدش بسیار پایین باشد فقیر است و این مساله كه وی درآمدش را از طریق دستمزد، اجاره یا سود به دست آورده است، اهمیتی ندارد. به همین قیاس نیز اگر درآمد شخص، صرف نظر از چگونگی دریافت آن، عالی باشد او را غنی می‏گویند. بنابراین توزیع شخصی درآمد با رفاه اقتصادی افراد ارتباط مستقیم دارد. یكی دیگر از نكاتی كه در جنبه‏های تحلیلی مفید است تمایز میان دو مفهوم «توزیع‏» و «بازتوزیع‏» می‏باشد.

به تخصیص درآمدی كه بر اثر مبادلات مورد توافق طرفین در بازار انجام می‏پذیرد، توزیع اطلاق می‏كنند. اما هنگامی كه جامعه فرایندهای اضافی بازاری یا غیر بازاری را برای اصلاح و تعدیل آن توزیع خاص به كار می‏گیرد آن را باز توزیع (توزیع مجدد) می‏نامند.

اهداف اصلی عدالت توزیعی در اسلام

اهداف عمده عدالت توزیعی در اسلام كدامند؟ عدالت پدیده‏ای پیچیده و در معرض تفاسیر گوناگون می‏باشد. به نظر می‏رسد در این جا بحث از جنبه نظری مفهوم عدالت مفید نباشد از این رو بهتر است‏بر جنبه‏های ویژه‏ای از بحث عدالت تاكید كنیم. لذا به بررسی جایگاه توزیع در شریعت می‏پردازیم. می‏توان اهداف اصلی عدالت توزیعی اسلام را به شكل زیر ترسیم كرد:

۱ - تامین نیازهای اساسی برای همه: تامین نیازهای اساسی تمامی افراد جامعه هدف بنیادی توزیعی و بازتوزیعی اسلام است. در قرآن و متون روایی بر این هدف تحت قوانینی تصریح شده است. این هدف، بدون تردید در چارچوب اهداف عدالت توزیعی اسلام جای دارد.

۲ - تقلیل نابرابریها در درآمد و ثروت: دومین هدف كاهش نابرابری درآمد و ثروت است. این هدف نیز در قرآن صریحا ذكر شده است. بسیاری از قوانین توزیعی و بازتوزیعی اسلام آشكارا ناظر به دستیابی به این هدف می‏باشند.

۳ - تزكیه باطنی پرداخت كننده و تصفیه اموال او: هدف سوم برای توزیع مجدد تزكیه معنوی اهداكننده و پالایش ثروت اوست. این موضوع نیز مورد تصریح قرآن و منابع حدیثی است.

۴ - تقویت‏حس برادری میان مردم: آخرین هدف تقویت‏حس برادری میان مردم است كه به این هدف نیز در منابع دینی به عنوان یكی از اهداف توزیع مجدد تصریح شده است .

محدودیتهای توزیع مجدد درآمد

محدودیتهای عمده بر سر راه توزیع مجدد در یك جامعه بشری كدامند؟ با بررسی این محدودیتها، می‏توان به منطق عقلانی این همه احكام شرعی پی‏برد. چه چیز مانع از تحقق اهداف بازتوزیعی جامعه می‏شود؟ موانع طبیعی و روانی، بر سر راه تحقق برنامه‏های بازتوزیعی مورد نظر كدامند؟ تاثیر عمده بازتوزیع گسترده درآمد و ثروت روی انگیزه‏ها و در نهایت روی تولید است. برای مثال، موردی را در نظر بگیرید كه به دانشجویان گفته شده كه در یك امتحان آنان نمره از قبل تعیین شده‏ای را كسب خواهند كرد; اما برای ثبت در دانشگاه تنها معدل كل نمرات به هر كس داده خواهد شد. این امر آثار مخربی بر انگیزه دانشجویان برای درس خواندن خواهد گذاشت، زیرا آنان هرچند در این امتحان نتایج‏بهتری به دست آورند اما این نتیجه فدای دانشجویانی خواهد شد كه نمرات كمتری گرفته‏اند. این قضیه در تولید نیز صادق است. بنابراین توزیع مجدد حتی اگر از سایر جهات پسندیده باشد، ممكن است انگیزه‏ها را تخریب كند و در نهایت‏به فقیرتر شدن بیش از پیش همگان بیانجامد. اسلام، به این مانع روان شناختی صراحتا در برخی متون و تلویحا در راهبرد بازتوزیعی‏اش، اذعان كرده است.

مانع و مشكل دیگر توزیع مجدد فراگیر، آثار آن بر انگیزه‏های دریافت كنندگان است. اگر به شخص فقیری زیاد و مرتبا كمك شود دائما این خطر بالقوه وجود دارد كه این فقیر، با علم كامل به وجود كسی كه او همیشه می‏تواند برای كمك دست‏به دامنش شود، از جد و جهد و تلاش جدی دست‏بكشد. اگر توزیع مجدد در مقیاس وسیع و نسنجیده اجرا گردد هم دریافت كنندگان و هم اهداكنندگان از تلاشهای مولد خود خواهند كاست و جامعه به جای رفاه دچار نابرابری و فقر خواهد شد.

طرح اسلام برای توزیع و توزیع مجدد

اسلام از ابزار و طرحهای متعددی برای توزیع مجدد استفاده می‏كند. این طرحها و ابزارها در زیر به اختصار بررسی شده‏اند، همچنین در این تحلیلها آثار انگیزشی توزیع مجدد مورد توجه قرار گرفته است.

۱ - تحریم بهره و ترویج مشاركت در سود: تحریم بهره و تسهیم سود را می‏توان به عنوان ابزار عمل كننده از طریق فرایند بازار مورد بررسی قرار داد، بنابراین می‏توان اینها را به عنوان طرحهای توزیعی به حساب آورد. ممنوعیت‏بهره چگونه به توزیع بهتر درآمد كمك می‏كند؟

اجازه دهید مطلب را با مثالی پیرامون یك فرض پی‏بگیریم. فرض كنید یك بانك تجارتی با دو درخواست جهت تامین مالی، روبروست - یكی از شخصی فقیر و دومی از سوی آدم ثروتمند. فرض كنیم هر دو نفر چشم اندازی مشابه از احتمال سود و زیان طرح خود ارائه می‏دهند. اگر بانك بر اساس نظام ربوی فعالیت می‏كند، بیشتر نگران برگشت اصل و فرع وام خواهد بود. حال، چه تضمینی برای برگشت اصل و فرع وام وجود دارد؟ در بانكداری سنتی ثروت گیرندگان وام موجب خلق اعتماد می‏شود. اگر گیرنده وام شخص ثروتمندی است تعداد دیگری دارائیهای تجاری از قبیل زمین، ساختمان و سایر فعالیتهای تجاری دارد در این صورت بانك تصور می‏كند كه اگر گیرنده وام در این پروژه بخصوص شكست‏خورد، می‏تواند وام و بهره خویش را از سایر ثروتهای وی پس بگیرد. بنابراین وجود دارائی قبلی، خود تضمینی برای بازگرداندن اصل و فرع وام می‏باشد. شخص دیگر كه پروژه‏ای به همان اندازه سودآور دارد اما فاقد ثروت است. شانس كمتری برای دریافت تامین مالی دارد. در واقع این مثال صرفا یك تصور خیالی نیست. مطالعات متعددی درباره توزیع تامین مالی در كشورهای صنعتی ثابت كرده‏اند كه این اثر به مراتب بزرگتر از این است. تحقیق تازه‏ای نشان داد كه بنگاههای كوچك كه در انگلستان ۴۰% فرصتهای شغلی را فراهم كرده‏اند، درصد ناچیزی، یعنی كمتر از ده درصد كل منابع مالی انجام شده در اقتصاد بریتانیا به آنان تخصیص یافته است. و بنگاههای بزرگ سهم بیشتری از منابع مالی را دریافت می‏كنند.

این روند همواره ادامه دارد، ماهیت نظام ربوی منابع بیشتری را به ثروتمندان تخصیص داده فقرا را از این منابع محروم می‏گرداند.

حال می‏توان نظام ربوی را با نظام مبتنی بر مشاركت مقایسه نمود. در نظام مشاركتی سرمایه گذار اطمینان ندارد كه تا پروژه با موفقیت همراه نباشد اصل پول و سود او تحقق یابد. او نمی‏تواند در صورت شكست پروژه دارایی شخص دریافت كننده پول را توقیف كند. لذا او تمام توجهش را صرف رسیدگی به نفس پروژه خواهد كرد. اگر پروژه موفق از آب درآید وی سود می‏برد و اگر شكست‏بخورد زیان می‏بیند. بنابراین در نظام اسلامی برای بانكدار هیچ مصلحت‏شخصی نیست كه تنها دنبال ثروتمندان رفته و پولش را در اختیار آنان بگذارد، بلكه او جویای بهترین پروژه خواهد بود. این روند نه تنها برای جامعه در مجموع پربارتر بلكه عادلانه‏تر نیز خواهد بود زیرا توزیع صداقت (۲) و پروژه‏های خوب كه تنها به اغنیا منحصر نیست. اگر نظام تجهیز منابع بر پایه مشاركت‏باشد نادارها برای دریافت مقداری از تامین مالی شانسی بسیار فزون‏تر در مقایسه با نظام مبتنی بر بهره خواهند داشت.

۲ - تحریم انحصار: انحصار اشكال متعدد دارد. برخی طبیعی‏اند و برخی مصنوعی و برخی از نظر اجرائی (۳) توسط جامعه ایجاد شده‏اند. اسلام صراحتا انحصار را ممنوع می‏داند مگر در مواردی كه ویژگیهای فرایند تولید آن را اقتضا كند. شریعت و فقها (با ذكر مثالها و انحصارهای عصر خودشان) علنا تصریح كرده‏اند اگر به دلایلی از انحصار گزیر و گریزی نباشد، بر دولت است كه مداخله كرده و بر قیمت محصول نظارت كند. ریشه‏كنی انحصار بطور قابل ملاحظه‏ای به حذف زمینه‏های پیدایش اختلاف در درآمد و ثروت كمك می‏كند. راهكارهای ذیل كه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است اقداماتی باز توزیعی است كه خارج از سازوكار بازار عمل می‏كند.

۳ - راهكارهایی برای توزیع ثروت طبیعی: این ویژگی در اسلام بی‏نظیر است‏بویژه وقتی با تمام نظامهای شناخته شده عصر ظهور اسلام مقایسه گردد. اسلام در زمینه توزیع ثروت طبیعی ضوابط مشخصی دارد كه به برخی از آنها ذیلا اشاره شده است.

۱-۳ - شراكت همه شهروندان در انواع مشخصی از اموال: در حدیثی موثق از پیامبر اسلام‏صلی الله علیه وآله آمده است: مسلمانان در سه چیز شریكند، آب، گیاه و آتش (۴) انواع دیگری از ثروتهای طبیعی را می‏توان با دلیل قیاس (۵) تحت این حدیث گنجاند. امام شافعی، فهرست مفصلی از قبیل نمك، گوگرد، نفت و... بر موارد حدیث افزوده است. (۶) ثروت‏های طبیعی دارای دو ویژگی مشترك‏اند:

اولا، منابع طبیعی باید به آسانی در دسترس همگان قرار گیرند.

ثانیا، مردم برای دسترسی به اینها مجبور به پرداخت هزینه اضافی نگردند. ضوابط و شرایط دیگری نیز با همین مضمون وجود دارد. مختصر این كه، انواع مشخصی از منابع طبیعی كه اسلام بر قابل دسترسی بودن رایگان آنها تصریح می‏كند وجود دارد. امام سرخسی (۷) فقیه نامدار حنفی می‏گوید: افراد غیر مسلمان در جامعه اسلامی همانند مسلمانان از حق دسترسی مشابه به منابع طبیعی برخوردارند. بدین ترتیب در پاره‏ای از اموال همه مردم شریكند و یا به آنها دسترسی رایگان دارند. چرا و چگونه این اشتراك همگانی بر توزیع درآمد و ثروت اثر می‏گذارد؟ فرض كنید دوره آموزش ابتدائی برای بیمه شهروندان بطور مجانی ارائه می‏شود و این به معنای این است كه همه مردم، قطع نظر از ثروتشان، می‏توانند به تحصیلات ابتدائی رایگان دسترسی داشته باشند و در نتیجه، ارزش واقعی تحصیلات بین همه مردم برابر یا تقریبا برابر می‏گردد. بنابراین فرصتهای مساوی بیشتر برای دسترسی به منابع طبیعی از زمینه‏های اختلافات ناشی از دارائیها و توانائیهای قبلی می‏كاهد.

۲-۳ - تحریم نگهداری محل حفاظت‏شده خصوصی (حصاركشی) (۸) : قاعده شرعی دیگری [نیز] به همین نتیجه منجر می‏شود. «الحماء» به معنای دور نگهداشتن مردم از زمینی است كه قبلا حكم مباح را داشت تا تمام منافع سطحی آن زمین كه به كار و هزینه زیادی نیاز ندارد به وی منحصر گردد. عمده‏ترین منافع سطحی چنین زمینی، علف، آب و شكار است. حصاركشی با این نهی حضرت پیامبر تحریم شده است: «هیچ حصری نیست جز برای خدا و رسول او. حصر و دیواركشی در تضاد مستقیم با اصل اشتراك همه مسلمانان در ثروتهای طبیعی سطح زمین و زمینهای فاقد مالك قرار دارد. حرمت‏حصاركشی بر اصل شراكت صحه می‏گذارد. حكمت‏بزرگ اقتصادی این تحریم و آن شركت، زمانی عیان می‏گردد كه بر بی‏عدالتی عمیق اقتصادی علیه اجاره‏نشینان جزء در انگلستان، به دلیل مجاز بودن حصر و حصاركشی شخصی زمینها نظر اندازیم. این قضیه به نهضت انحلال املاك توسط مالكین بزرگ (به منظور پرورش دامهایی كه روزبه روز بر تعدادشان افزوده می‏شد) و با غصب حق انتفاع اجاره داران كوچك از این املاك برای پرورش دامهای لاغر و كم تعدادشان، منجر شد.

---