ناگفته های بازی بچه ها

گفتگو با دکتر مهدی تهرانی دوست درباره نقش بازی در رشد و نمو کودک

یادش به خیر، بچه که بودیم، تمام عشقمان این بود که با گچ تخته روی زمین خط بکشیم و با یک تکه سنگ، لی‌لی بازی کنیم یا با ۲ تکه چوب، بساط الک‌دولک را علم کنیم و محله را روی سرمان بگذاریم یا با یک قلم و کاغذ برویم سراغ اسم فامیل و نقطه‌بازی. نهایتش اگر هیچ‌کدام از این امکانات(!) را نداشتیم، کارمان می‌کشید به آفتاب‌مهتاب، استپ هوایی، زوو، بالابلندی، دست‌رشته، شاه‌دزدوزیر، عموزنجیرباف، هفت‌سنگ و بازی‌هایی از این دست. اما حالا با اینکه ۱۰، ۲۰ سال بیشتر از آن روزها نگذشته، مدل بازی‌ها عوض شده...

حالا بچه‌ها می‌نشینند کنج خانه و خودشان را با انواع اسباب‌بازی‌ها، از عروسک‌های عصر یخبندان گرفته تا بازی‌های کامپیوتری، سرگرم می‌کنند. واقعا تفاوت بین بازی ما و آنها در چیست؟ آیا این بازی‌ها باعث رشد و شکوفایی خلاقیت بچه‌ها می‌شود؟ این، سوالی است که از دکتر مهدی تهرانی‌دوست، فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودک و نوجوان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران پرسیده‌ایم.

▪ آقای دکتر! اصلا تعریف بازی، در دنیای کودکان، چیست؟

ـ بازی، ارتباطی است که کودک با محیط اطراف برقرار می‌کند و طبیعتا در این ارتباط، وسایل و لوازمی وجود دارد که می‌تواند با آنها ارتباط برقرار کرده و در عین حال، لذتی را هم برای کودک فراهم می‌‌کند و این اثر لذت‌بخش سبب ادامه بازی خواهد شد. در واقع، بازی یک اثر پاداشی و تشویقی دارد که باعث می‌شود کودک بتواند آن را ادامه دهد.

▪ چرا اسباب‌بازی‌ها فقط برای بچه‌ها جالب‌اند و بزرگترها کمتر به آنها اهمیت می‌دهند؟

ـ واقعیت این است که کودکان برای ارتباط پیدا کردن با محیط بیرون خود نیاز به یک واسطه دارند؛ در حالی که بزرگ‌ترها، چون مهارت‌های بیشتری به دست آورده‌اند و در ذهن‌شان افکار دیگری وجود دارد، برای ارتباط برقرار کردن با محیط بیرون‌شان نیازی به این واسطه‌ها ندارند و خیلی راحت‌تر با افراد ارتباط برقرار می‌کنند یا خیلی راحت‌تر ممکن است خودشان را به تنهایی سرگرم کرده یا به گونه‌ای وقت‌شان را بگذرانند؛ در حالی که این توانمندی‌ها هنوز در کودکان به دست نیامده است. در عین حال که کودک نیاز دارد به نحوی وقتش را با لذت بگذراند، و در عین حال ارتباطی هم با محیط بیرون از خودش برقرار کند. به همین دلیل است که کودک از هر وسیله‌ای برای تقویت ارتبا‌طش‌ استفاده می‌کند. بنابراین جا دارد که والدین، وسایل و لوازمی را تهیه کنند که این ارتباط را تسهیل می‌کند.

▪ منظورتان از وسایل و لوازم، همان اسباب‌بازی‌ها است؟

ـ بله! این لوازم همان اسباب‌بازی‌ها هستند. در واقع اسباب‌بازی‌ها وسایلی هستند که ما برای بازی بچه‌‌ها فراهم می‌کنیم که طبیعتا باید متناسب با سن و شرایط رشدی‌شان باشد. این ارتباط برقرار کردن که ما در قالب بازی از آن نام می‌بریم، درحقیقت بخشی از زندگی کودک را تشکیل می‌دهد. ما در علم روان‌شناسی رشد، بخشی از رشد کودکان را در بازی کردن آنها می‌بینیم. بنابراین باید نحوه بازی کردن شکل بگیرد تا توانمندی‌های کودک به تدریج رشد کند و کودک در پرتو این بازی کردن است که می‌تواند در حوزه‌های مختلف توانمندی‌های خود را تقویت کند. کودکانی که نتوانند این ارتباط را با محیط اطراف خود با بازی کردن برقرار کنند یا در برقراری ارتباط ضعف داشته باشند ممکن است در رشد توانمندی‌هایشان دچار مشکل شوند.

▪ بچه‌های نسل قدیم که این وسایل را در اختیار نداشتند، چطور توانستند به توانمندی‌های امروز برسند؟

ـ واقعیت این است که در هر زمان و در هر جامعه‌ای، بازی کردن شکل و شرایط خودش را دارد؛ یعنی در همان زمان خاص با همان وسایل خیلی ساده و ابتدایی ممکن بود که کودک وقت خودش را بگذراند، با بچه‌های همسایه بازی کند و لذت هم ببرد. به نظر می‌رسد که بازی کردن، اصلی فراموش‌نشدنی در طول تاریخ باشد. همین الان هم در دنیا جوامع ابتدایی‌ای وجود دارند که ممکن است وسایل و اسباب‌بازی‌های مدرن در آنها وجود نداشته باشد در عین حال وقتی به آن جوامع می‌روید، می‌بینید که بچه‌ها از وسایل بسیار ساده و ابتدایی برای سرگرم کردن خودشان و برای تقویت کردن مهارت‌هایی که مورد نیازشان است استفاده می‌کنند. در واقع، بازی کردن محدود به وسایل خاصی نیست و چیزی نیست که ما بگوییم حتما باید این نوع اسباب‌بازی خاص وجود داشته باشد. البته هدایت بازی و اینکه ما بتوانیم با فضاسازی و تعیین بستر مناسب برای بازی و فراهم کردن وسایلی که بچه‌ها بتوانند از آنها برای بازی‌شان استفاده کنند، بپردازیم مسأله مهمی است. مهم این است که این وسایل متناسب با سن کودکان تهیه شود.

▪ بازی‌ها چه نقشی در ایجاد خلاقیت‌ها و مهارت‌های کودکان ایفا می‌کنند؟

ـ همان‌طور که گفتم، بازی کردن، در واقع، ارتباط برقرار کردن با برخی لوازم و وسایلی است که در محیط بیرون وجود دارد و می‌تواند در حوزه‌های مختلف، نقش داشته باشد. رشد فعالیت‌های ذهنی کودکان در درجه اول شامل تقویت مهارت‌های دیداری، شنیداری، حرکتی و تجسم‌های فضایی است که کودکان می‌توانند آنها را در حین بازی کسب کنند. اگر چیزی را بسازند، یا با دست و پایشان حرکاتی را انجام دهند یا با ذهن‌ خود کارهایی را انجام دهند، همه و همه، به نوعی برای تقویت کردن فعالیت‌های فکری یا شناختی‌شان موثر است. این فعالیت‌ها در هر سنی ممکن است متفاوت باشد اما ما متناسب با شرایط ذهنی کودکان می‌توانیم از بازی‌ها استفاده کنیم. بخش دیگر مهارت‌ها، مهارت‌های ارتباطی کودکان است که بتوانند با دنیای بیرون ارتباط برقرار کنند؛ به خصوص کودکانی که هنوز زبان باز نکرده‌اند ارتباط‌شان با دنیای بیرون از طریق وسایل و اسباب‌بازی‌ها است. توانایی در بازی کردن یکی از شاخص‌هایی است که می‌تواند به ما کمک کند که دریابیم کودکان می‌توانند رشد و تکامل زبان پیدا کنند و مهارت‌های ارتباطی را فرابگیرند یا خیر. بچه‌هایی که بتوانند خوب بازی کنند یعنی توانایی‌های ارتباطی‌شان می‌تواند تقویت شود و رشد معمول را پیدا کند.

▪ خیلی از بچه‌ها با اسباب‌بازی‌هایشان صحبت می‌کنند. آیا این نشانه ارتباط برقرار کردن است؟

ـ بله! زمانی که زبان شکل گرفت، بعضی از مهارت‌های ارتباطی در قالب مهارت‌های صحبت با اسباب‌بازی‌ها شکل می‌گیرد. بازی‌های فرضی یا تخیلی از این دسته بازی‌ها هستند که کودکان باید این بازی‌ها را انجام دهند. گاهی اوقات خانواده‌ها نگران هستند که کودکان‌شان با اسباب‌بازی‌هایشان حرف می‌زنند؛ طوری که انگار اسباب‌بازی‌ها در دنیای واقعی هستند، در حالی که باید اینطور باشد و دنیای واقعی کودکان در آن سنین دنیای اسباب‌بازی‌هایشان است. باید کودک با عروسک‌اش حرف بزند، با ماشین‌اش بازی کند، تصادف کند، معلم‌بازی کند و ...

▪ دوست خیالی داشتن، چطور؟ ایرادی ندارد؟

ـ نه، قطعا ایرادی ندارد. اصلا باید وجود داشته باشد؛ به خصوص از ۱۸ ماهگی به بعد، معمولا بازی‌های تخیلی و فرضی در کودکان شکل می‌گیرد تا بتوانند ارتباط برقرار کنند.

▪ و اگر کودکی نتواند این ارتباط را در بازی‌های تخیلی‌اش برقرار کند؟

ـ این نشانه ضعفی در تکمیل و رشد مهارت‌های ارتباطی کودک است که باید توسط روان‌پزشک کودک بررسی شود. به عنوان نمونه، اگر یک کودک یک‌ساله نتواند ارتباط لازم را با اسباب‌بازی‌هایش برقرار کند، نشان‌دهنده این است که احتمالا ضعفی در مهارت‌های ارتباطی‌اش دارد و باید در این قسمت تقویت شود. این نکته‌ای است که والدین باید به آن توجه کنند.

▪ آیا نقاشی هم بازی محسوب می‌شود؟

ـ نقاشی هم به گونه‌ای می‌تواند بازی تلقی شود؛ اگر چه نقاشی، خودش، یک فرآیند جداگانه به حساب می‌آید. یک نوع خلاقیت در نقاشی وجود دارد که ممکن است در بعضی از بازی‌های دیگر وجود نداشته باشد.

▪ بعضی از کودکان از وسایل بزرگ‌ترها برای بازی استفاده می‌کنند. مثل بازی با تلفن همراه، جاروبرقی، وسایل دکوری و... اگر هم اجازه بازی با آنها داده نشود، اعتراض می‌کنند. در این صورت، چه رفتاری باید با این کودکان داشت؟

ـ این یک واقعیت است که وقتی تکنولوژی پیشرفت می‌کند و کودکان وسایل و اسبابی را در محیط اطراف‌شان می‌بینند، دوست دارند که با آنها بازی کنند. ضمن اینکه در اسباب‌بازی‌های کودکان چنین لوازم و وسایلی هم وجود دارد و بهتر است برای کودکانی که به بازی با وسایل خانه علاقه دارند؛ از اسباب‌بازی‌هایی که مشابه آن وسایل است استفاده کنیم که هم بچه‌ها بتوانند طرز کار آنها را یاد بگیرند و هم حس کنجکاوی‌شان تقویت شود و هم لذتی را که می‌خواهند از بازی کردن ببرند.

▪ از چه سنی می‌توان این وسایل را در اختیار کودکان قرار داد؟

ـ طبیعتا از سنین پایین یعنی از ۳، ۴ سالگی می‌توان به‌تدریج از وسایل ساده به شرط ایمن بودن‌شان استفاده کرد. نکته‌ای که باید اشاره کنم، این است که وسایل خانه، وسایل ایمنی برای کوکان نیستند و باید مراقب بود تا کودکان از وسایل واقعی برای بازی کردن استفاده نکنند.

▪ چه توصیه‌ای به والدین دارید؟

ـ والدین باید بستر بازی و لوازم و وسایل بازی را تا آنجا که برایشان امکان دارد برای کودکان فراهم کنند. بچه‌ها نیاز دارند که اوقات خود را به‌گونه‌ای بگذرانند که هم مهارتی را یاد بگیرند و آن را تقویت کنند و هم سرگرم باشند. لزومی ندارد که ما تمام وقت بچه‌ها را با چیزهایی پر کنیم که فقط یاد بگیرند؛ بلکه لذت‌بخش بودن و سرگرمی داشتن هم مهم است. این‌طور نباشد که کودکان، به‌خصوص در فصل تابستان، از یک کلاس درآمده و به کلاس بعدی بروند. این امر ضرورتی ندارد. اجازه دهید کودکان‌تان بازی هم بکنند.

مریم منصوری