«هفت سین» عزادار فرهنگ و هنر

۷ مرگ در ۱۴ روز سهم هنر از نوروز ۹۲

احمد اسفندیاری، هوشنگ کاووسی، عسل بدیعی، سید‌محمدحسین رحمتی، محمود عبادیان، ابوالفضل فیاضی و حمید غبرانژاد هفت هنرمند و فرهیخته‌ای بودند که هفت‌سین اهالی فرهنگ‌و‌هنر ایران با انتشار خبر درگذشتشان طعم و رنگ مرگ گرفت. نخستین گزارش بعد از تعطیلات نوروز همیشه باید گزارشی پر از امید و خبرهای شاد از رویدادهایی باشد که در نوروز اتفاق افتاده است و پس از آن رخ می‌دهد. اما فرهنگ و هنر ایران سالی پر از خبر درگذشت را آغاز کرد. هنر از نخستین روز سال با انتشار خبر درگذشت احمد اسفندیاری و دکتر هوشنگ کاووسی به عزا نشست. هر چند سال‌۹۱ نیز با خبر درگذشت جلال ذوالفنون و حسین سمندری از هنرمندان موسیقی همراه شد؛ اما در چند سال اخیر هیچ نوروزی هنر ایران اینگونه در سوگ اهالی‌اش ننشسته بود. در آخرین روز سال ۹۱ احمد اسفندیاری هنرمند نقاش دارفانی را وداع کرد. روز اول فروردین دکتر هوشنگ کاووسی به دیار باقی شتافت. سید محمد حسین رحمتی (عکاس) و ابوالفضل فیاضی (کارگردان و بازیگر تئا‌تر دو هنرمند دیگری بودند که در روزهای نخستین سال خبر درگذشتشان شنیده شد. اما خبر مرگ مغزی و درگذشت عسل بدیعی بازیگر سینما خبر دیگری بود که جامعه هنری را شوکه کرد. دکتر محمود عبادیان مترجم و استاد فلسفه اهل فرهنگ دیگری بود که خبر درگذشتش همزمان شد با خبر درگذشت حمید غبرانژاد استاد نقاشی خط که در روز سیزدهم نوروز این عدد را به هفت رساند. هرچند خبرهای درگذشت منحصر به فرهنگ و هنر ایران نبود و خبر درگذشت چندین هنرمند غیرایرانی هم در ۱۶ روزی که از سال ۹۲ گذشته منتشر شده است؛ درگذشت راجر ایبرت منتقد نام آشنای هالیوود مهم‌ترین آن بود.

● آخرین بازمانده دوره‌گذار نقاشی

احمد اسفندیاری یکی از آخرین بازماندگان پیشگامان نقاشی مدرن ایران بود که در نخستین ساعت‌های سال‌۹۲ پس از یک دوره بیماری درگذشت. او از جمله هنرمندانی بود که بعد از ۱۳۰۰ سال قالب قدیمی نقاشی و نگارگری ایرانی را در مدرسه هنرهای مستظرفه و بعد از آن دانشگاه هنرهای زیبا شکستند و در قالب سبک‌های جدید اروپایی آوردند. اسفندیاری از شاگردان با واسطه کمال‌الملک بود و نقاشی را از یکی از شاگردان او آموخت. اسفندیاری از نخستین دانش‌آموختگان رشته نقاشی دانشگاه هنرهای زیبا بود و برای پروژه پایانی، تابلویی با موضوع «باشگاه افسران» را نقاشی کرد. او در اوایل سال ۱۳۲۸ در نمایشگاه گروهی انجمن فرهنگی ایران و فرانسه به همراه حسین کاظمی، محمود جوادی پور و مهدی ویشکایی شرکت و در پایه‌گذاری گالری «آپادانا» (نخستین گالری خصوصی در ایران) همکاری کرد. از احمد اسفندیاری به عنوان هنرمند پیشگام هنر نوگرای ایران یاد می‌شود و او توانسته در طول سال‌های فعالیتش ده‌ها نمایشگاه داخلی و خارجی از آثارش برگزار کند و جوایزی بی‌شمار به دست آورد.

● خالق « واژه فیلمفارسی»

دکتر هوشنگ کاووسی که مدتی بود بیمار بود، از چند روز پیش از نوروز در بخش آی‌سی‌یو بیمارستان کیان بستری شد. دیداری که با این منتقد سرشناس سینمایی داشتیم، در یکی از آخرین شماره‌های پیش از نوروز منتشر شد. اما درست در نخستین روز از سال‌۹۲ لابه‌لای خبرهای تبریک نوروزی خبر کوتاهی رسید؛ هوشنگ کاووسی هم درگذشته است و قلمی که سال‌ها به نقد سینمای ایران و خارج از ایران مشغول مانده بود برزمین ماند. امیرهوشنگ کاووسی متولد ۱۳۰۴ در تهران و فارغ‌التحصیل مدرسه سینمایی «ایدک» و دانشگاه «سوربن» پاریس بود و به عنوان نویسنده‌، منتقد سینما و کارگردان در سینمای ایران فعالیت داشت. اصطلاح «فیلمفارسی» کلمه‌ای است که او در مورد گونه‌ای از سینمای ایران که در دوره گذشته جریان داشت به کار می‌برد. کاووسی به‌عنوان کارگردان فیلم‌هایی چون «ماجرای زندگی»، «۱۷‌روز به اعدام» و «خانه کنار دریا» را ساخته است و مدیرمسوولی مجله «هنر و سینما» را بر عهده داشته است. پیکر این منتقد و کارگردان قدیمی سینما و از پیشگامان نقد سینمای ایران، ۵ فروردین ماه از مقابل تالار وحدت به سمت قطعه هنرمندان بهشت زهرا (س) تهران تشییع شد.

● بودن یا نبودن، مساله عسل بدیعی

در روزهای پایانی تعطیلات بود که یکی از هنرمندان سینما در پیامکی از دوستانش خواست برای عسل بدیعی بازیگر نام آشنای سینما و تلویزیون دعا کنند. پیامکی ناباورانه دست‌به‌دست چرخید. اما در کمتر از یک روز از آمدن این خبر بود که خبر ناگوار رسید: عسل بدیعی به دنبال مسمومیت دارویی دچار مرگ مغزی شد. همزمان با انتشار این خبر ناقص، بازار شایعات هم داغ شد و هر کسی اظهار‌نظری کرد. شایعاتی که با اعلام تصمیم خانواده بدیعی برای اهدای اعضای حیاتی بدن او به بیماران نیازمند فروکش کرد. رضا داوود‌نژاد همسر خواهر بدیعی در یادداشتی به خبرگزاری ایسنا با عنوان لطفا اگر مرهمی نیستید، دردی اضافه نکنید... این تصمیم خانواده را که خواست خود عسل بدیعی بود گفت. پیکر عسل بدیعی سیزدهم فروردین به بیمارستان مسیح دانشوری منتقل شد و هفت عضو اصلی بدن یعنی قلب، ریه‌ها، کلیه‌ها، لوزالمعده و کبد به هفت بیمار نیازمند اهدا شد تا او نخستین نقش سینمایی را که بازی کرده بود جاودانه کند. بدیعی در نخستین نقش سینمایی خود در فیلم بودن و نبودن نقش دختری را بازی کرده بود که احتیاج به پیوند قلب داشت. او سال گذشته هم با حضور در بیمارستان مسیح دانشوری فرم اهدای اعضا را امضا کرده بود. بدیعی در آخرین نوشته خود در صفحه اختصاصی‌اش نوشته بود: «حس می‌کنم از گور برخاسته‌ام... تولدی در راه است و بوی عطرش در فضایم جاریست.» البته سایر ارگان‌های قابل پیوند مانند قرنیه‌های دو چشم و برخی از مفصل‌ها هم به بانک اهدای عضو منتقل شد. براساس تصمیم خانواده او تشییع پیکرش روز یکشنبه ۱۸‌فروردین از مقابل تالار وحدت برگزار می‌شود. مراسم ختم او هم که به درخواست رییس سازمان صدا و سیما قرار بود در مسجد بلال باشد، به میدان نور در میدان فاطمی منتقل شد. عسل بدیعی متولد ۱۳۵۶ در تهران بازی در سینما را با فیلم بودن و نبودن کیانوش عیاری آغاز کرد. وی در رشته علوم تغذیه تحصیل کرده بود. از دیگر کارهای او می‌توان به این فیلم‌های سینمایی اشاره کرد: (۱۳۷۸) دست‌های آلوده (سیروس الوند)، (۱۳۷۹) هفت پرده (فرزاد موتمن)، (۱۳۷۹) از صمیم قلب (بهرام کاظمی)، (۱۳۸۲) شمعی در باد (پوران درخشنده)، (۱۳۸۴) پروانه‌ای در مه (محمدجواد کاسه‌ساز)، (۱۳۸۵) سربلند (سعید تهرانی) و (۱۳۸۷) روز هشتم. این هنرمند جوان یک فرزند پسر به نام جانیار داشت.

● مترجمی که به قطعه نام‌آوران نرسید

عدم صدور مجوز دفن در قطعه نام‌آوران یکی از مسایلی بود که از سال ۹۱ به سال ۹۲ هم آمد و استاد محمود عبادیان مترجم و استاد فلسفه که ۱۱ فروردین‌ماه به ‌علت کهولت سن در منزلش درگذشت، به دلیل عدم صدور مجوز به بهانه تعطیلات در قطعه ۳۱۶ بهشت‌ زهرا (س) در ردیف ۱۲۸، شماره ۴۳ به خاک سپرده شد. عبادیان متولد سال ۱۳۰۷، استاد بازنشسته گروه فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی، عضو هیات علمی دانشگاه مفید قم و عضو گروه فلسفه فرهنگستان هنر ایران و یکی از مهم‌ترین مترجمان فلسفه در ایران بود. عبادیان بیش از ۳۰‌عنوان کتاب فلسفی و ادبی ترجمه یا تالیف کرده است. رساله منطقی فلسفی «ویتگنشتاین» اولین‌بار توسط او به زبان فارسی ترجمه شد.

● هنرمندانی که در سکوت رفتند

سید محمد حسین رحمتی از هنرمندان عکاس استان قم یکی دیگر از هنرمندانی بود که در نوروز از دنیا رفت. او در سال ۱۳۳۹ در قم متولد شد و عکاسی و نقاشی را از سال ۱۳۵۲ آغاز کرد و علاوه بر عکس‌های شخصی، عکس‌هایی از مردم کوچه و بازار و طبیعت را به ثبت رساند. این هنرمند عکاس، همزمان با انقلاب اسلامی با ساخت لابراتوار کوچکی در منزل، عکس‌هایی را که از قیام مردم ثبت کرده بود، ظاهر کرد و به دست انقلابیون رساند. حمید غبرانژاد از هنرمندان عرصه خوشنویسی و نقاشی‌خط و یکی از شاگردان محمد احصایی ۱۱ فروردین در سن ۵۵‌سالگی بر اثر ایست قلبی درگذشت. کتابت قرآن به خط نستعلیق از جمله مهم‌ترین دغدغه‌های زنده‌یاد غبرانژاد بود که از مدت‌ها پیش به این کار اشتغال داشت و در روزهای آغازین سال جدید با سفر به شمال کشور قصد داشت با پایان کتابت جزء سی‌ام، این قرآن نفیس را برای چاپ آماده کند. این خوشنویس از اندک هنرمندانی بود که به سبک میرزا غلامرضا اصفهانی می‌نوشت؛ به ویژه در سیاه مشق‌هایش می‌توان نتیجه سال‌ها تلاش برای خلق آثار بدیع را دید.

فرزانه ابراهیم‌زاده