در جست وجوی زیستگاهی سالم برای انسان

براساس گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در اوایل دهه ۲۰۰۰, تقریباً تمامی عوامل تشکیل دهنده محیط زیست تحت تأثیر فعالیت های انسان قرار گرفته اند

براساس گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در اوایل دهه ۲۰۰۰، تقریباً تمامی عوامل تشکیل دهنده محیط زیست تحت تأثیر فعالیت های انسان قرار گرفته اند.

افزایش بی حساب جمعیت و گسترش روزانه شهرها و رشد شدید زندگی در محدوده های خارج از شهر و در زمینهای زراعتی، خود به خود آلودگی آفرین است. صرفنظر از مسائل جوامع عقب مانده و عدم توجه افراد در قبال مسئولیتی که نسبت به بهداشت جامعه دارند، مسئله تامین خدمات از یک سو و به وجود آمدن بازار تقاضای شدید از سوی دیگر، صنایع و فعالیتهای پرتحرک تر را به دنبال می طلبد، و چون به پیامدهای آن از قبل نیندیشیده اند، آلودگی های بیشماری را گریبانگیر نقاط بسیاری از جهان کرده و چهره شاداب زمین را روزبه روز پژمرده تر می سازد.

البرت موگان پژوهشگر دانشگاه پنسیلوانیا معتقد است که پدید آمدن بحران محیط زیست در اوایل دهه ۷۰ قرن گذشته، تربیت زیست محیطی به عنوان یک جهت گیری تربیتی جهانی و به عنوان عکس العملی در برابر این بحران نمود یافت. اما هم اکنون لازم است که، به مشکلات امروز محیط زیست نظری بیفکنیم؛ پدیده یی که امروزه محیط زیست جهانی با آن دست به گریبان است، پدیده تغییرات آب و هوایی است.

سخن گفتن درباره گسترش بیابان ها، گرم شدن زمین و پیامدهای خطرناک آن بر زندگی امروز و فردای ما، همه و همه ارتباط دارد با پدیده تغییرات آب و هوایی که نتیجه ای است از فعالیت های بشری که از ابتدای دوره صنعتی شدن آغاز شده است. این گونه بود که بسیاری از سازمان ها و هیئت ها تاسیس شد تا بار آگاه سازی مردم از خطر آلودگی ها و پیامدهای آن را بر دوش بکشند.

محققان زیست محیطی عقیده دارند که ثبات و تعادل زیست محیطی بر پیچیدگی آن استوار است. به این معنی که هر چه اجزای تشکیل دهنده محیط زیست از گیاه گرفته تا حیوان و آب و... بیشتر باشد، توان تحمل اختلالات و جذب آلودگی ها توسط این محیط بیشتر است.

اما آنچه امروز از قطع درختان و از بین بردن جنگل ها که ریه زمین هستند، روی می دهد و دیگر فعالیت های بشری همچون استفاده از سوخت های فسیلی و جنگ های ویرانگر که باعث ساده شدن محیط زیست شده است. نتیجه این ساده شدن یا به عبارتی کم شدن اجزای محیط زیست چیزی نیست جز بحران: این بحران هم اینک در گم شدن زمین خود را نشان داده است.

افزایش گازهای گلخانه ای همچون انواع اکسیدهای کربن، متان و... باعث بالا رفتن دمای کره زمین به میزان ۰/۷ درجه سانتیگراد در یک قرن اخیر شده است. با آغاز قرن جدید این سرعت افزایش دما شدت یافته است. نتیجه این پدیده هم شکاف لایه اوزون است که زندگی را در جای جای کره زمین با خطر مواجه کرده است.

همچنین به افزایش آب دریاها به نسبت ۱۵ تا ۲۵ سانتیمتر انجامیده است که نتیجه ای است از ذوب شدن یخ قطب ها در یک قرن اخیر. آمارها هم نشان می دهد هرچه دمای زمین افزایش می یابد، شمار مرگ و میرها به همان نسبت بیشتر می شود. پس اگر این رویه به همین شکل ادامه یابد، چه پیش خواهد آمد؟

● مرگ خاموش بشر

از سوی دیگر فعالیت های نادرست انسان بر خاک موجب مسمومیت و فرسایش که موجب تخریب و کاهش توان زمین های زراعی می شوند. به طور کلی فرسایش خاک پدیده ای طبیعی است که به وسیله عواملی چون باد، روان آبهای سطحی و تغییرات دما انجام می گیرد. با این حال، فعالیت های انسان از جمله زراعت مفرط، آبیاری زمین های زراعی، محصولات تک کشتی، چریدن بیش از حد دام ها در مراتع، جنگل زدایی و بیابان زایی باعث از بین رفتن تعادل موجود میان روند تخریب و ایجاد خاک، و در نهایت آلودگی آن می شوند.

مسمومیت خاک می تواند در اثر افزایش نمک های خاک توسط ماشین آلات کشاورزی و یا آلودگی مستقیم آن توسط افراد یا کارخانه ها ایجاد شود. در این صورت خاک ناحاصل خیز و حتی سمی برای برخی گیاهان می شود.

آلودگی محیط به ویژه در جوامع صنعتی و شهری به صورت یک مسئله عمومی درآمده است و صاحبان سرمایه های کلان بدون توجه به پیامدهای ناگوار (و در کشورهای عقب مانده بدون پرداخت مالیات واقعی) از علوم و فنون و اکتشافات جدید حداکثر بهره را برده اند و عوامل اصلی حیات را پلید و ناپاک گردانده اند. به عنوان مثال، آلودگی هوا به وسیله مه دود، هوای بیشتر شهرهای صنعتی را ناخوشایند و ناسالم ساخته و باعث شیوع بیماری های دستگاه تنفسی به خصوص آماس نایژه (برونشیت) گشته است. این آلودگی قربانیان تدریجی بسیار دارد اما وقتی درصدش بالا رود، با اندک تغییری در عوامل جوی قربانیان فراوانی را یکجا دریافت می کند. از جمله، مه دود سال ۱۹۵۲ لندن که جان حدود ۲۰۰۰ نفر را به یکباره گرفت.

آلودگی آب به وسیله فاضلابها و هرز دادن فضولات کارخانه ها به رودها، دریاچه ها و دریاها که نمونه قابل توجه آن در نواحی کم جزر و مد سواحل مدیترانه بیشتر به چشم می خورد، سبب ضایع شدن بیشتر گیاهان و حیوانات نواحی مختلف ساحلی مجاور شهرهای صنعتی و پرتراکم شده و جان و تندرستی مردم را به خطر افکنده است.

در «میناماتای» ژاپن حدود سال ۱۹۵۱ بیش از ۱۰هزار نفر یا مردند یا معلول گشتند یا به بیماری های بسیار سخت گرفتار شدند و این مصیبت به علت خوردن ماهی های مسمومی بود که از هرز دادن فضولات یک کارخانه شیمیایی، حاوی استالدنید کاما رخ داد، که از رودخانه های نزدیک کارخانه وارد دریا می شدند. این گونه مسمومیت ها آغاز گشته است، هشدارهای سازمان محیط زیست باید مردم و دولت را بیدار کند.

طبق سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، مهم ترین تاثیرات فعالیت های انسان بر روی آب ها در سه مورد خلاصه می شود: مصرف بیش از حدآب و از بین رفتن منابع آب و آلودگی آب های سطحی و زیرزمینی.

● منابع محدود و استفاده بی رویه

امروزه تامین آب شیرین برای بعضی کشورها یک بحران جدی محسوب می شود. براساس گزارش های این سازمان درسال ۲۰۱۰، در صورت عدم اقدامات مناسب، در سال ۲۰۳۰ در حدود ۹/۳ میلیون نفر دچار این بحران خواهند شد. قابل توجه است که این بحران خود با روند کنونی افزایش جمعیت اوج نیز خواهد گرفت.

کیفیت آب ها نیز بحران دیگری است که برخی کشورها در پیش رو دارند. میزان آلودگی برخی آب ها و روند افزایش آن در بسیاری از نقاط کره زمین بسیار نگران کننده می باشد. آب های سفره های زیرزمینی و رودها و دریاچه ها منابع مهم تامین آب شیرین هستند که مستقیما در معرض آلودگی توسط فعالیت های انسان قرار دارند. آلودگی دریاها نیز علاوه بر دخالت مستقیم انسان، تحت تاثیر آلودگی آب های شیرین و چرخه آب است.

● علل آلودگی آب ها ممکن است فیزیکی یا شیمیایی باشند

آلودگی های شیمیایی بسیار گوناگون می باشند و می توانند دراثر ورود موادشیمیایی حاصل از کارخانه ها، کشاورزی یا فاضلاب های شهری به درون آب باشد. مصرف موادشیمیایی ضدآفت در کشاورزی از علل مهم آلودگی آب های زیرزمینی یا سطحی است که مستقیما موجب مرگ بسیاری از گونه ها می شود.

همچنین، مصرف کودهای نیترات دار و فسفات دار موجب افزایش این عناصر در آب ها می شود. در نتیجه، باکتری ها و جلبک های سطح آب که از این مواد تغذیه می کنند به سرعت رشد می کنند و زیاد می شوند و موجب کمبود اکسیژن محلول در آب و در نتیجه مرگ اغلب گونه های ساکن زیرآب می شوند.

آلودگی توسط فلزات سنگین چون جیوه، آرسنیک، سرب و روی نیز که حاصل از فعالیت کارخانه هاست طی زنجیره های غذایی انباشته می شود و جان بسیاری از جانوران و مهم تر از همه انسان را تهدید می کند.

آلودگی هوا عبارت است از ورود مستقیم یا غیرمستقیم هر عنصری توسط انسان که احتمال ایجاد اثرات نامطلوب بر سلامتی انسان و محیط زیست را داشته باشد. انواع آلودگی های هوا عبارت اند از: گازهای شیمیایی سمی که غالباً حاصل واکنش های سوختن هستند.

اوزون، که وجودش در لایه های پایینی هوای کره زمین تاثیرات خطرناکی بر سلامتی جانداران دارد.

گازهای حاصل از سوختن چون دی اکسید گوگرد، اکسیدهای ازت، مونوکسید کربن، سولفید هیدروژن و بعضی گازهای گلخانه ای.

● گرد و غبار و ذرات معلق در هوا

گازهای گلخانه ای همچون دی اکسید کربن، متان و فلونوروکربن ها فلزات سنگین همچون آرسنیک، سرب، روی، مس، کروم، جیوه و کادمیوم که در اثر فعالیت های صنعتی وارد هوا می شوند.

مجموع این مشکلات در اواخر دهه ۹۰ موجب ایجاد راه حلی بین المللی گشت و پیمان کیوتو متولد شد. پیمان کیوتو پیمانی است بین المللی به منظور کاهش صدور گازهای گل خانه ای، که عامل اصلی گرم شدن زمین در دهه های اخیر محسوب می شوند. این پیمان که پیمان نامه ریو را تکمیل و ترمیم می کند در چارچوب سازمان ملل متحد شکل گرفت.

طی سالهای اخیر با افزایش گازهای گلخانه ای نظیر متان، دی اکسید کربن، بخار آب و اکسید نیتروژن در جو زمین، دمای کره در حال افزایش می باشد که این امر باعث ایجاد تغییرات ناخوشایند در محیط زیست خواهد شد.

از این رو در سال ۱۹۹۷ طی پیمانی معروف به کیوتو کشورهای صنعتی متعهد شدند که ظرف ده سال آینده میزان انتشار گازهای گلخانه ای خود را ۵% کاهش دهند و به کشورهای در حال توسعه کمک های مالی برای افزایش ضریب نفوذ استفاده از انرژی های تجدیدپذیر نظیر انرژی خورشیدی و بادی، اعطا نمایند. البته این راه حل هم مشکلات بشر را حل نکرده است.

● گسترش بیابان ها با تخریب محیط زیست

تخریب محیط زیست و ادامه تاثیرات آن بر آب و هوا، به وضعیت اقتصادی کشورها هم آسیب می رساند. گسترش بیابان ها صنعت کشاورزی را تحت تاثیر قرار می دهد. برآوردها حاکی از آن است که آسیبی که به صنعت کشاورزی جهان در اثر عوامل زیست محیطی وارد می شود، به ۴۰ بیلیون دلار می رسد.

هر سال جهان چیزی در حدود ۶۹۱ کیلومتر مربع از زمین های کشاورزی خود را از دست می دهد. هم اکنون یک سوم کره زمین در معرض تبدیل شدن به بیابان است. آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین بیشتر از دیگر مناطق جهان در معرض خطر افزایش بیابان ها قرار دارند. با وجود تمام تلاش های سازمان های انسانی و زیست محیطی که به فعالیت های کشت درختان و همچنین آگاه سازی زیست محیطی در سراسر جهان می پردازند، این فعالیت ها اما تاکنون نتوانسته با بحران روزافزونی که جهان را فراگرفته است، برابری کند.

نمی توان از این بحران نجات یافت مگر اینکه با همبستگی واقعی تمام کشورهای جهان و ایجاد راهی برای همکاری مشترک تمام سازمان های زیست محیطی، باید بتوان استفاده از سوخت های پاک را همه گیر کرد و صنعت را به گونه ای پیش برد تا با محیط زیست هماهنگ باشد. لازمه همه اینها آگاهی و تربیت زیست محیطی است.

باید حمایت از محیط زیست در تربیت افراد به شکل یک ارزش درآید. به عبارتی دیگر باید میان انسان و محیط زیست یک تعادل ایجاد شود.

و اینها همه برای زندگی امروز و فردای ما و نسل های آینده ما لازم است شاید در روز جهانی محیط زیست توجه به ارقام و آمار ضرورت زیادی نداشته باشد. شاید لازم نباشد بگوییم که بسیاری از شهرها و کشورها که در ساحل اقیانوس ها قرار دارند، درمعرض غرق شدن کامل و نابودی هستند. شاید تکراری باشد اگر بگوییم نیمی از کره زمین را خشکسالی تهدید می کند.

شاید همه بدانیم افزایش بلایای طبیعی از نابودی محیط زیست و از بین رفتن تعادل آن ناشی می شود. شاید همه می دانیم محیط زیست مان در خطر است و اکنون در آستانه نقطه بی بازگشت قرار داریم؛ نقطه ای که دیگر زمین جای مناسبی برای زندگی نیست. اما باید به این مسئله توجه کنیم که نسل های آینده در راهند.

● احساس مسئولیت یا بی اعتنایی؟

امروزه درسطح جهان برای مقابله با آلودگی های تنفسی به تقویت شش های کره زمین یعنی جنگلها پرداخته اند. علاوه برگسترش فضای سبز اطراف شهرها و پارکها، درمقابل برداشت سالیانه ۷ میلیون هکتار از اراضی جنگلی، سالیانه بیش از

۱۴ میلیون هکتار جنگلکاری می شود، اما نسبت کاشت و برداشت در سطح جهان دارای اختلاف بسیار فاحشی است و این اختلاف احساس مسئولیت و یا بی اعتنایی ملل مختلف را نشان می دهد.

در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان که عامه مردم چگونگی دخالت امور سیاسی و اجتماعی را فراگرفته اند، با ایجاد سازمانهای مختلف، تا حد قابل توجهی دولتها را ملزم به حمایت از سازمان های محیط زیست و کنترل شدید مواد آلوده ساز کرده اند. از جمله بودجه های سنگینی برای تحقیق و استفاده از انرژی های سالم و جدید مانند خورشید، باد، امواج دریا، جزر و مد اختصاص داده اند که به نتایج درخشان و حتی بهره برداری هم رسیده اند.

جنگلها را توسعه داده و سال به سال بر وسعت آن می افزایند، بر رشد جمعیت غلبه کرده و آن را به حالت تعادل درآورده اند تا جایی که در برخی از کشورها رشد آن در سالهای آینده رو به کاهش خواهدداشت. متأسفانه در بیشتر کشورهای عقب مانده یا عقب نگاهداشته شده که وضع به گونه دیگری است، در دهه های اخیر کارخانه ها و وسایل محرکه بدون توجه به زیان آنها بر محیط زیست، یکی پس از دیگری با سیستمهای کهنه و گاه از رده خارج شده دایر می گردند. در بیشتر آنها حتی تمام مواد اولیه نیز از خارج وارد می شود.