ساختار خانواده و تكوین شخصیت

خانواده به عنوان قلمرو زندگی خصوصی تلقی می گردد و دو وظیفه مهم ایجاد صمیمیت و اجتماعی كردن نسل آینده, جزء اصلی ترین وظایف آن است

خانواده در طول تاریخ، با طی دگرگونی‌هایی به شكل امروز خود رسیده است. این دگرگونی‌ها تحت تأثیر شرایط تغییرات اجتماعی بوده است. بنابراین برای بهبود شرایط زندگی خانواده امروز نباید و نمی‌توان به الگوهای گذشته خانواده امید بست حتی اگر آن الگوها در زمان خود بهترین بوده باشد. به همین دلیل شناخت تحولات اجتماعی و فرایند تغییرات در شكل‌گیری خانواده و روابط حاكم بر آن در ارائه الگوهای مناسب با نیاز روز كمك خواهد كرد.

خانواده گروه كوچكی است متشكل از زن، مرد، فرزند یا فرزندان، عضو خانواده بودن یعنی در نوعی شبكه عاطفی سهیم شدن، به گروه اجتماعی تعلق داشتن، تاریخ مشترك داشتن و به محیط زندگی خاصی عادت كردن.

از نظر "فیركانت"، خانواده را می‌توان به عنوان گروه اولیه كه مقدم بر سایر گروه‌هاست مطرح نمود. زیرا اولین طبیعت انسانی ـ اجتماعی در آن شكل می‌گیرد و در مقابل كل جامعه و یا سایر قلمرو‌های اجتماعی دارای حیطه جداگانه، مستقل و خودمختار است. خانواده به عنوان قلمرو زندگی خصوصی تلقی می‌گردد و دو وظیفه مهم ایجاد صمیمیت و اجتماعی كردن نسل آینده، جزء اصلی‌ترین وظایف آن است. خانواده اولین محیطی است كه شخصیت فرد را شكل می‌دهد و این محیط خود در محیط گسترده‌تری تحت عنوان اجتماع جای می‌گیرد. بنابراین به شدت از محیط اجتماعی تأثیر می‌پذیرد. این تأثیر پذیری می‌تواند در خانواده‌های مختلف، دارای منشأهای متفاوت باشد.

"اعزازی" با اشاره به نظریات "اگ برن" و "تی بیتز" شش كاركرد اساسی برای خانواده مطرح می‌نماید:

تولید مثل، محافظت، اجتماعی كردن، تنظیم روابط جنسی، عاطفه، همراهی و پایگاه اجتماعی، جامعه شناسان دیگری بر ویژگی‌های دیگری چون محافظت روانی، كاهش و یا از میان بردن تنش‌ها و گذراندن اوقات فراغت نیز تاكید می‌نمایند. اصطلاح خانواده به قرون گذشته و دوران پیش از سرمایه‌داری باز می‌گردد ولی انواع و تغییراتی كه در آن اتفاق افتاده تقسیم بندی‌هایی را به وجود آورده است. مانند خانواده سنتی یا گسترده و خانواده هسته‌ای‌ و امروزه نیز با پدیده خانواده تك سرپرست، مادرخواندگی و... مواجه هستیم.

عقل‌گرایی در روابط اجتماعی و نیاز به آزادی، بر محدوده زندگی شخصی نیز تأثیر گذاشته است. بدین ترتیب با دگرگونی جامعه، هم روابط خانوادگی و هم كاركردهای آن دگرگون و جابجا شده و به بیان دیگر كاهش یافته‌اند. با وجود انتقاداتی كه بر كاهش كاركرد خانواده می‌شود، اما جامعه‌شناسان هنوز برای آن اهمیت بالایی قائلند و خانواده را به عنوان نماینده ساختار اجتماعی و مؤثر بر شخصیت فرد مورد بررسی و توجه قرار می‌دهند. آنان معتقدند تربیت كودكان با توجه به نیاز زمان و تربیت بر محور انسان، انسان كنشگری كه قادر به غلبه بر شرایط زمان باشد، تربیت انسانی مستقل و آزاداندیش همچنان بر عهده خانواده است. بسیاری از جامعه‌شناسان آنومی اجتماعی را نشانه‌هایی از دوران گذرا می‌دانند كه مهم‌ترین چالش‌های جوامع در حال توسعه است. در چنین جوامعی، كاهش اعتماد عمومی در جامعه، افزایش جرم و جنایت، ناهنجاری‌ها و نابسامانی اجتماعی، بی‌قانونی، كاهش سرمایه اجتماعی، بی‌تفاوتی انسان‌ها نسبت به یكدیگر و ... (كه در جامعه ایران به وضوح قابل مشاهده است) رشد قابل توجهی دارد.

امروزه آسیب‌‌شناسان اجتماعی، اهمیت خاصی برای عوامل اجتماعی قائل هستند. آنها معتقدند برای به فعل درآمدن استعدادهای بالقوه، عوامل اجتماعی باید وارد عمل شوند تا مجموع عوامل درونی و محیطی برای بروز جرم مهیا گردد. بنابراین شخصیت بزهكار و آسیب‌زا محصول كاركردهای زیستی ـ اجتماعی است به همین دلیل آسیب‌شناسان معتقدند كه هیچ پدیده‌ای به خودی خود اتفاق نمی‌افتد.

بنابراین نتیجه می‌گیریم برای سالم‌سازی خانواده ابتدا باید از محیط اجتماعی سالمی برخوردار شد. زیرا تربیت نسل كنشگر و با شخصیت تكوین‌یافته در گرو تربیت در خانواده‌ای است كه جامعه حداقل‌های مورد انتظار آن را تحقق بخشیده باشد. لذا ایجاد محیطی صمیمی و واقعی در خانواده نیاز به بسترهای مناسب اجتماعی دارد. "البته باید میان شاخص‌های خانواده ایده‌آل و خانواده واقعی تفاوت قائل شد". به همین دلیل از مطرح شدن شاخص‌های ناهنجاری درون خانواده‌ها نباید هراسی به خود راه داد، بلكه با برنامه‌ریزی صحیح و جسارت می‌توان سیستمی را طراحی نمود كه به بازسازی خانواده به عنوان اصلی‌ترین نهاد جامعه‌پذیر كردن افراد اقدام كرد، در این فرایند میدان عمل افراد بزهكار تحت كنترل قرار خواهد گرفت و مشكلات جامعه قابل كاهش و سپس تصحیح خواهد شد. طبیعتا چنین برنامه‌ریزی‌ای نیاز به دیدگاهی نو و جسارت در عمل با توجه به تحولات و پدیده‌های جدید اجتماعی دارد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت كه فرایند تغییرات باید در ساختارهای درونی جامعه همچون مدرسه، خانواده و رسانه‌ها كه نهاد‌های متولی تولید شخصیت هستند اتفاق افتد.

فاطمه فرهنگ‌خواه