علی شریعتی و کویر

علی شریعتی ۵۶ ۱۳۱۲ یکی از نظریه پردازان در ایران معاصر بوده است افکار او که به سختی در کلام اسلامی مدرن ترسیم می شود, بدون تردید بر حصول انقلاب اسلامی ۵۷ ۱۳۵۶ تأثیر داشته است

علی شریعتی ۵۶-۱۳۱۲ یکی از نظریه‏پردازان در ایران معاصر بوده است. افکار او که به سختی در کلام‏ اسلامی مدرن ترسیم می‏شود، بدون‏ تردید بر حصول انقلاب اسلامی‏ ۵۷-۱۳۵۶ تأثیر داشته است.

او به خانواده‏ای مذهبی تعلق داشت. وی تحصیلات خود را در ایران و نیز خارج‏ از ایران (پاریس) به اتمام رساند و مدرک‏ خود را در رشته علوم اجتماعی کسب کرد. پدر او در آن زمان به شاخه‏ای جدید از متفکران اسلامی وابسته بود که سعی‏ داشتند اسلام را با علوم جدید و مکتب‏ مارکسیستی هماهنگ و سازگار نمایند.

من در بهار ۱۹۹۰ در ایران بودم و چند روزی در شیراز اقامت‏ داشتم. روزی نزدیک خیابان وکیل مشغول قدم زدن بودم که تابلوی‏ ناخوانای کتابفروشی بر سر در خانه‏ای کوچک توجهم را جلب کرد. وارد شدم، در آنجا چند قفسه از مجلات قدیمی و رمان‏های معروف‏ بود؛ داشتم کتابفروشی را ترک می‏کردم که ناگهان کتابی را یافتم؛ پشت آن نوشته بود: کویر، تألیف دکتر علی شریعتی. کتاب را خریدم و همان شب و شب‏های بعد فصل اول آن را خواندم. یادآوری این نکته‏ لازم است که این پیش از آن بود که من زندگی‏نامه علی شریعتی، کار باشکوه علی رهنما، را خوانده باشم‏ و آن زمانی بود که اطلاعات من‏ درباره نوشته‏ها و عقاید شریعتی به کارهای به اصطلاح اسلامی او -برای مثال اسلام‏شناسی و برخی از سخنرانی‏های وی- محدود بود. از آن‏رو این نکته را یادآوری کردم که این اولین برداشت من بود.

پس‏ از آنکه کمی از کویر را خواندم، آن را جعلی انگاشتم. در آن زمان علی‏ شریعتی را نظریه‏پردازی (ایدئولوگی) صریح اللهجه با صبغه‏ای‏ اگزیستانسیال می‏شناختم. کسی که عقاید و نظریه‏های خود را در قالب‏ اصطلاحات مذهبی ارائه می‏داد. آن‏گونه که من دریافتم برای وی‏ مذهب (به تنهایی) و ماوراء‌الطبیعه (متافیزیک) آن‏چنان معنایی‏ نداشت. ارزش علوم مدرن و نظریات جدید درباره مذهب شیعه ۱۲‏ امامی مسائلی بود که او سعی می‏کرد به شنوندگان خود آموزش دهد. گویی در کویر شخص دیگری به غیر از شریعتی سخن می‏گوید، اما در واقع این‏ گونه نبود.نسخه‏ای که من در شیراز خریدم، جعلی نبود و این تنها جنبه دیگر شخصیت شریعتی بود که دیگران، شاید، به آن و اهمیت آنچه علی رهنما در کتابش نشان داده بود، واقف بودند.

در ادامه مقاله، من بخش‏هایی از کویر را با نگاهی کلی به زندگی شریعتی‏ نشان می‏دهم. نسخه‏ای که من از این اثر دارم دومین ویرایش آن ‏۷ و دارای ۱۳ فصل و ۲ مقدمه است. شاید فصول آن در دهه ۶۰ ‏[۱۹۶۰] تألیف شده و کمی‏ بعد به چاپ رسیده بود.

شریعتی اصرار داشت که این نوشته‏ها، فصول، به نوعی خاص‏ تعلق دارد. این حقیقت دارد که برخی از آن‏ها یا قسمت‏هایی از برخی فصول به نوشته‏های هنری با اشعار صوفیانه و شطحیات شبیه‏ است، اما به سختی می‏توان به وحدت ژانر یا نوعی ادبی در کویر معتقد بود. ممکن است برخی آن را شبیه دفتر خاطراتی بدانند که‏ شریعتی در آن به نوشتن رمزی‏ترین افکارش می‏پردازد. شریعتی در مقدمه بلند ویرایش دوم کویر می‏نویسد که این کتاب، کتاب یا مقاله‏ای معمولی نیست؛ اما «محرمانه‏ترین نامه‏هایی است که ما به‏ هیچ‏کس می‏نویسیم» و این نکته باعث می‏شود فکر کنیم که در حقیقت، شریعتی برای شناخت خود می‏نویسد -هیچ‏کس- و تنها چند سطر بعد، او کویر را کتابی معرفی می‏کند که در آن«روح تنهایی‏ در غربت این کویر با خود حرف می‏زند. . . » با این حال کویر کتابی‏ است که برای شنونده‏ای چاپ شده است، پس آیا باید شریعتی را باور کنیم؟ این به آن می‏ماند که شریعتی به گفته‏های خود نیز اعتماد ندارد زیرا در همان صفحه می‏گوید که متن هرگز آزاد نیست و همیشه با عنوان (یعنی محتوا)ی متن و مخاطبان که خوانندگان هستند، مقید می‏شود. من بعدا درباره این تضاد صحبت خواهم کرد. پیش از بررسی کویر مایلم چند نمونه از نوشته‏های عقیدتی و سیاسی شریعتی را که مربوط به همان دوران دهه ۶‏‌ [میلادی‏] است. نقل کنم و علت آن است که قصد دارم نشان دهم که چرا من‏ ابتدا فکر می‏کردم که کویر نمی‏تواند حاصل قلم شریعتی باشد. شریعتی در دیدگاه‏های شناخت اسلام اظهار می‏دارد:

«اگر مسلمانان امروز مساجد را به صورت کانون‏های فعالی در آورند و با تکیه به دو اصل قرآن و تاریخ مسئله تبلیغ و تعلیم توده را برنامه‏ریزی کنند، اساسی‏ترین پایه‏های بزرگ‏ترین تحول فکری و اسلامی را بنیاد کرده‏اند.»

«اسلام دینی نیست که فقط مبتنی بر احساسی عرفانی و محدود به رابطه انسان و خدا باشد؛ بلکه این یکی از ابعاد دین اسلام است... بعد دیگر دین مسئله زیستن و زندگی کردن انسان بر روی خاک است. که برای تحقیق در این بعد باید از متدهایی که در علوم انسانی امروز مطرح است، استفاده نمود. از طرفی اسلام دین جامعه‏ساز و تمدن‏ساز نیز هست که برای شناخت بعدش لازم است متدهایی که در جامعه‏شناسی و تاریخ مطرح است به کار برد.»

در هر دو این نقل قول‏ها روشن است که شریعتی اصرار دارد مذهب نقطه آغازی برای عملکرد (حرکت) سیاسی است. سعی و تلاشی عقلانی برای زندگی روی زمین و «نه فقط مبتنی بر احساس‏ عرفانی انسان و محدود به رابطه میان انسان و خدا». برای این من از خواننده نمی‏خواهم این را در ذهن داشته باشد تا ما به نتیجه مقاله‏ برسیم.

اما پس کویر چیست؟ کویر، صحرا، هر دو یک مکان واقعی و نیز نمادند. صحرا جایی است که می‏توان در آن تنها بود. منزوی برای‏ خود در جایی که هیچ‏چیز جز افکار و خیال‏پردازی راه به جایی‏ نمی‏برد و این به‏هرحال گفت‏وگویی نمادین است. جایی که به یاد می‏آوریم این دنیا از معنا تهی است. اما هم‏چنین جایی است که‏ خداوند در آنجا حضور دارد.

در واقع صحرا جایی است که پیامبران وحی‏هایشان را دریافت‏ کردند و جایی که آن‏ها پیام‏های الهی‏شان را درباره معنای واقعی‏ زندگی برای شهرها آوردند. این جایی است که در آن آسمان آبی‏ بسیار واضح دیده می‏شود و بهشت و یکی از عرش‏های خداوندی را به یاد می‏آورد. پس کویر جایی واقعی است که می‏توان خود را در انزوا یافت. هم‏چنین نمادی از دنیای بی‏ارزش به معنی مرگ و جهان پس‏ ازمرگ (آخرت) است و راهی عریض که تا آسمان آبی و بهشت‏ آسمانی کشیده شده است.

در فصل اول که عنوان آن نیز «کویر» است، شریعتی تعطیلات‏ تابستان دوران کودکی‏اش را به یاد می‏آورد. تعطیلاتی که در قریه کوچک مزینان -که در کویری در خراسان واقع است- سپری کرد. روستا دو چیز است: یکی نیستان -با اشاره و کنایه‏ای از مولانا- از آن‏جا که او سال‏ها جدا مانده بود (زندگی در شهر، در مورد شریعتی‏ اشاره به مشهد است)؛ دیگری محل نیستان است، یعنی محل وفات‏ نیاکان شریعتی. این شاهدی بر شباهت آشکار میان عقاید شریعتی در کویر است و فلسفه عرفان او که در کویر توصیف شد به‏ الگوی اندیشه زیرساختی صوفی‏گری ایرانی.

دکتر شریعتی به این حقیقت که به خانواده‏ای مذهبی از دانشمندان زاهدی تعلق دارد که زندگی در انزوا را انتخاب کرده‏اند، بسیار می‏بالد. کسانی که در حال و هوایی مقدس زندگی می‏کنند. مردم روستای مزینان به قدرت انجام معجزات (کرامات) اعتقاد داشتند. شریعتی از خود و نیز یکی از نیاکانش نقل می‏کند که «۱۸ سال پیش، نیم‏قرن پیش من به دنیا آمدم. من خود را در او احساس‏ می‏کردم.

مطمئنا من در روح او بودم؛ در نبض و خون او». در اینجا تقریبا نوعی حلقه وحدت وجودی در واژه‏های شریعتی وجود دارد یا متمایزش می‏کند؛ توصیفی از اعتقاد صوفیانه وحدت وجود. شریعتی گاهی از توصیف کویر و مزینان دور می‏شود. دوری‏ فاحش وی آنجایی است که مشغله (نگرانی‏های) مدرن را با علم به‏ سخره می‏گیرد؛ علمی که احساس مذهبی را از ادراک و فهم بشری‏ درباره عالم و آفریده‏هایش بازمی‏دارد. یکی از مثال‏های آن، یادآوری شریعتی از رویداد و خاطره‏ای در مدرسه است. در کودکی او این‏طور یاد گرفته بود و معتقد بود که راه شیری راه امام علی به مکه‏ است. اما وقتی او این را در کلاس مطرح کرد معلم وی را مسخره کرد. معلمی که توصیف صحیح و علمی او ارتباط انتزاعی و درونی شریعتی‏ جوان را با بهشت در ماوراء شکافت. شریعتی بزرگسال به گفتن آن‏ پرداخت که دلیل (عقل)، احساس کودکانه و درک غریزی آسمانی‏ مذهبی زیبایی و طبیعی خدادادی را می‏کشد و نیز زیبایی طلوع‏ خورشید یا گل نمی‏تواند در گستره بسته -یعنی در نور کاملا سرد علم‏ -درک شود. دلیل که خود حقیقت است، قادر به دریافت نیست

(با دلایل عقلی نمی‏توان به دریافت رسید).

شریعتی در این‏جا، دوباره نکته‏ای کلیدی از تصوف را توصیف‏ می‏کند، بدین‏معنا که زیبایی و واقعیت به‏طور شمّی می‏تواند فقط از طریق چشم دل و از طریق روشنگری درک شود.

مزینان و کویر دو بهشت گمشده هستند و این موضوع با بعدی‏ جهانی در فصل آخر کویر، ارائه شده است. شریعتی می‏گوید انسان‏ در همه فرهنگ‏های عالم احساس بیگانگی با دنیا دارد زیرا به‏ آفریدگار شبیه است. انسان آرزو یا سودای چیزی بالاتر را در سر دارد. بهشت خداوند زادگاه روح بشری است. هرچند خداوند جهان را آفریده است، اما جهان کامل نیست. تنها در حالت غم و اندوه، تنهایی‏ و تهی بودن در کویر است که انسان می‏تواند از دنیای مادی آزاد باشد و برای بهشت گمشده برنامه‏ریزی کند. بهشت گمشده عالم غیب‏ نیز نامیده شده است، یا به قول شریعتی دنیای پنهان.

شریعتی می‏گوید که در سفر به بهشت سه یاور هست‏ و اولین و مهم‏ترین آن هم مذهب است. مذهب انسان را تطهیر (پالایش) می‏کند. او را برای بازگشت به خدا و بهشت قادر می‏سازد. دومین، عرفان است که انسان را برای کشف خود و هویت خود قادر می‏سازد و او را از پیوندها و تعلقات دنیوی دور می‏کند. به‏هرحال، عرفان در درک‏ شریعتی آمیزه‏ای از مسیر تصوف و ایستگاه‏های آن برای کمال و شناخت خود از اصالت وجود مدرن است. سومین و آخرین آن، هنر به‏ مفهوم ادبیات است و برای شریعتی توصیف انسان از ناخشنودی وی‏ از جهان و تلاش در یافتن کمبودهای دنیا و برای زیباسازی آن است. نقصان هنر واضح است، همان‏گونه که شریعتی می‏گوید: هنرها پنجره‏ای در زندان دنیوی هستند و عرفان درهای خروجی‏اند.

اولین و آخرین فصل کویر به ترتیب زندگینامه‏ای و نظری است و با نقد گاه و بی‏گاه زندگی شهری و دنیای مدرن توام است. در مقابل، فصل نه، با عنوان «معبد». بلندترین و شاید پیچیده‏ترین فصل آن و فصلی شخصی، احساسی و وجدآور شبیه شطحیات پیش گفته‏ است. عنوان آن کلمه‏ای نمادین است. اما این‏که معبد دلالت بر چیست، آن‏چنان روشن نیست و شاید نماد وضع احساس درون‏ شریعتی باشد -احساسی در تسکین خویش باشد، حقیقت و خدا- اما این می‏تواند توقعی در مسیر به همان وضعیت باشد.

تقریبا همه فصل مانند «رمان کمال» است که طی آن طرح‏ داستان در رویا شکل می‏گیرد. شریعتی در آغاز بی‏قرار و ناراضی است‏ و قادر نیست که بگوید کیست. او در سوزش نور خورشید زندگی‏ می‏کند اما شب با او به شیوه‏هایی رمزآمیز سخن می‏گوید و به تدریج‏ بر دنیای خویش غلبه می‏یابد. سپس ناگهان آتشی عظیم ۲۳ ردیف از ۳۶۵ چادر سیاه را در دشت می‏سوزاند. شاید اولین ۲۳ سال‏ زندگی شریعتی (۳۶۵ چادر می‏تواند به معنی روزهای سال باشد) سپس دوباره، ناگهان، آتش به رزهای قرمز مبدل می‏شوند و شریعتی‏ می‏گوید پس از ۱۵ سال سعی و تلاش، او راهی را به سوی روشنی‏ نظیر نیروانا و وحی‏های پیامبران می‏یابد. هر لحظه به‏طور ناگهانی تغییراتی در طرح داستان و در زبان متن داستان اتفاق‏ می‏افتد و تشدید می‏شود، پرشور و وجدآور می‏شود. دوباره با همان‏ چند سطر تقریبا یک صفحه کامل ادامه می‏یابد:

«شب بر بالای سرم ایستاده بود و دشت زیر پایم گسترده و راه، در برابرم، چشمم به راه هر قدمم، و من چشم به سیاهی دوخته، می‏رفتم‏ و می‏رفتم و شب هم‏چنین بر بالای سرم ایستاده بود و دشت... »

من این فصل را مانند تمثیل و نمادی از زندگی شریعتی، به‏ویژه‏ زندگی شخصی وی می‏بینم. او پس از دوره‏ای از زندگی سیاسی‏ احساس می‏کند که با درون خدا ارتباط برقرار کرده و پوششی در خلاء سیاهی شب می‏یابد (که نشان می‏دهد به صحرا شبیه است و شریعتی آن را با مرگ مقایسه می‏کند) که توضیح داده شده است و در پایان با رزهای قرمز و نور شفاف، نماد آرامش و صلح درون را می‏یابد. از آنجا که او فعالیت‏های سیاسی خود را تا زمان مرگش‏ ادامه داده است، این توصیفی واقعی از زندگی شریعتی نمی‏تواند باشد.

کمی بعد، در همین فصل، رویای نهایی تحول روحی دوباره در قالب واژه‏های وجدآور هویدا می‏شود. در معبدی بودن، مسجدی‏ ساده و زیبا. شریعتی می‏گوید که خود را یافته است و این‏که زندگی‏ پس از مرگ آغاز شده است. روح مکانی مقدس است که در او رسوخ‏ یافته و تصحیح می‏کند:«نه روح من معبد را دربرگرفته است، من‏ معبد هستم». من به این مسئله پرداختم که به جز مطلبی در بلاغت و سخنوری، واقعا نکته‏ای مذهبی در نوشته‏های سیاسی شریعتی‏ نیافتم. هرچند، این به هیچ‏وجه در مورد کویر صدق نمی‏کند. من‏ امیدوارم نشان داده باشم که ما در کویر علی شریعتی مذهب با علائق‏ عرفانی را ملاقات می‏کنیم. امیدوارم توانسته باشم که نشان دهم تا چه میزان محتوای کویر در مقایسه با دیدگاه‏های روشنفکرانه، باورهای ضدعرفانی و غیرمادی دیدگاه‏های شناخت اسلام پیش‏ گفته متمایز است. تفاوت به قدری بود که باعث شد شک کنم که آیا کویر می‏تواند تألیف شریعتی باشد.

کلام آخر این‏که شریعتی کویر را مکالمه‏ای خصوصی با خود می‏پندارد و در همان زمان کتاب را به دنیا معرفی می‏کند.

من فکر می‏کنم که کویر هردوی این‏هاست:مکالمه خصوصی با خود و آرزوی شریعتی برای محفوظ ماندن خویش از خود را در تصویر آن‏ها احیا کند و چهره‏ای متفاوت از خود به همشهریانش نشان دهد. همان‏گونه که شریعتی خود در کویر می‏گوید(گو این‏که در رابطه‏ای‏ دیگر و با استفاده از نام مستعار«شمع»):

«... کلماتی که پاره‏های بودن آدمی‏اند...

اینان هماره در جست‏وجوی مخاطب خویش‏اند،

اگر یافتند، یافته می‏شوند... »

کلاوس وی. پدرسن

منابع در دفتر روزنامه موجود است.

ترجمه ثریا پناهی