اسپینوزای زمانه

نگاهی به آثار دکتر محسن جهانگیری

دکتر محسن جهانگیری در سال ۱۳۰۸ خورشیدی در قصبه ضیاء آباد از مضافات قزوین به دنیا آمد و پس از یادگیری قرآن و علوم پایه در سنین کودکی، به شوق یادگیری علوم اسلامی ‌رهسپار قم شد.

وی سپس به تهران آمد و پس از گذراندن دوران متوسطه در سال ۱۳۳۳ وارد دانشگاه تهران شد و در سال ۱۳۵۱ رساله دکترای خود را با عنوان «تطبیق وحدت وجود در تصوف محی‌الدین بن عربی و وحدت جوهر در فلسفه باروخ اسپینوزا» با راهنمایی دکتر سیداحمد فردید گذراند و از همان سال به تدریس فلسفه غرب در این دانشگاه مشغول شد. دکتر جهانگیری در سال ۱۳۶۸ در دانشگاه تربیت مدرس به عنوان استاد نمونه، در سال ۱۳۷۷ به عنوان پژوهشگر فرهیخته و در سال ۱۳۸۱ به عنوان یکی از چهره‌های ماندگار شناخته شد. اما این همه در برابر شهرت ایشان به عنوان استادی دلسوز، مهربان، منظم، دقیق و مسلط در میان همه دانشجویان فلسفه دانشگاه تهران ناچیز است، به گونه‌ای که کمتر استادی در دانشکده ادبیات از چنین شهرتی در میان دانشجویان برخوردار است.

دانشجویان فلسفه دانشگاه تهران بالاتفاق استاد جهانگیری را نمونه اخلاق آکادمیک می‌دانند که گاهی نیز در رعایت اصول اخلاقی مرزهای شناخته شده را فراتر می‌گذارد و شاید با دقتی فلسفی بتوان گفت که اخلاق به معنای اسپینوزایی کلمه در ایشان تحقق یافته است. در حوزه تحقیق فلسفی دکتر جهانگیری برای فارسی‌زبانانی که به گونه‌ای به عرفان ابن عربی علاقه‌مند هستند از یکسو و برای کسانی که در زمینه فلسفه‌های جدید به خصوص پایه‌گذاران تفکر جدید یعنی فرانسیس بیکن (۱۶۲۶-۱۵۶۱) و رنه دکارت ( ۱۶۵۰-۱۵۹۶) پژوهش می‌کنند نامی ‌شناخته شده است. ضمن آنکه دکتر جهانگیری مهم‌ترین معرف فیلسوفی است که تعبیر هگل درباره‌اش شنیدنی است: «یا باید اسپینوزایی باشی و یا هرگز فیلسوف نباشی».

گذشته از ده‌ها مقاله درباره ابن عربی، عرفان، ملاصدرا، سقراط و اسپینوزا، از میان کتاب‌هایی که دکتر جهانگیری به تالیف و ترجمه آنها پرداخته است، می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:

۱) ترجمه اخلاق اثر باروخ اسپینوزا؛ مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول ۱۳۶۴، چاپ دوم ۱۳۷۵ با اصلاحات و تجدید نظر.

کتاب اخلاق، اثر باروخ بندیکت اسپینوزا (۱۶۷۷-۱۶۳۴) فیلسوف عقلی مسلک هلندی در واقع یکی از مهم‌ترین آثار کلاسیک فلسفه است. ترجمه نیکوی این کتاب که توسط ویراستار برجسته فارسی، اسماعیل سعادت ویراست شده است به همراه مقدمه و حاشیه‌های دقیق و راهگشای دکتر جهانگیری از بهترین آثار برای آشنایی دقیق با فلسفه اسپینوزا در سطح تخصصی است و دقت مترجم در بازگردانی به فارسی خواننده متخصص را از رجوع به ترجمه انگلیسی اثر بی‌نیاز می‌سازد. ضمن آنکه نثر محکم و فارسی نویسی کتاب به سنت فارسی نویسی بزرگانی چون محمد علی فروغی و یحیی مهدوی در فلسفه، خود آموزش شیوه نگارش فلسفی به زبان فارسی تلقی می‌شود. اخلاق کتابی عمیقا فلسفی به شیوه متافیزیک ارسطوست که حاوی سنجیده‌ترین و پخته‌ترین و نهایی‌ترین اندیشه‌های فلسفی و حامل پیام‌ها و بشارت‌های معنوی اسپینوزاست. در این کتاب با دقت و مهارت خاصی اصول نظام‌های فلسفی قدیم و جدید با هم ترکیب یافته و احیانا با برخی از ره آوردهای علم جدید در هم آمیخته و با روش هندسی به صورتی بدیع و با نظامی ‌منسجم و معقول بیان شده و زمینه استنتاج نتایج اخلاقی و مذهبی را که هدف نهایی و غایه‌الغایات کتاب است فراهم آورده است. این کتاب به گفته کولریج شاعر انگلیسی «انجیل» اسپینوزاست.

۲) ترجمه شرح اصول فلسفه دکارت و تفکر مابعدالطبیعه اثر اسپینوزا؛ انتشارات سمت ،۱۳۸۲.

اسپینوزا ظاهرا این کتاب را در سال ۱۶۶۲ و ۱۶۶۳ و در ایام اقامتش در راینسبورگ که به تعلیم فلسفه دکارت می‌پرداخته، به شیوه‌ای هندسی نگاشته است. این کتاب در ابتدا به جهت تدریس بخش دوم کتاب اصول فلسفه دکارت نگاشته شده است، اما بعدا به جهت سفارش دوستان بخش نخست کتاب مذکور دکارت نیز به همان شیوه شرح داده است و سپس با توصیه ایشان به زبان لاتینی و با قبول افزودن مقدمه‌ای حاضر به چاپ آن شده است. این کتاب یگانه اثری است که در زمان حیات اسپینوزا با نام وی به طبع می‌رسد.

۳) تالیف احوال و آثار و آراء فرانسیس بیکن؛ انتشارات علمی‌و فرهنگی، چاپ نخست ۱۳۶۹، چاپ دوم با اصلاحات و اضافات ۱۳۷۶.

مشهور در میان اهل فلسفه و علوم انسانی آن است که دکارت پدر فلسفه جدید و موسس تفکر مدرن غربی است. این نگاه گذشته از اجحافی که‌ آشکارا بر نقش فرانسیس بیکن، فیلسوف انگلیسی همزمان دکارت در پایه‌گذاری تفکر تجربی و علمی‌جدید و نگارش ارغنون نو می‌کند، از تبیین ریشه‌های سنت فلسفه انگلیسی و تجربه مسلکی در تفکر آنگلوساکسون ناتوان است. این ملاحظات به تنهایی اهمیت نخستین تک‌نگاری دقیق درباره فرانسیس بیکن را روشن می‌کند کسی که مکولی درباره‌اش گفت«فرانسیس بیکن عقل‌هایی را به حرکت درآورد که آنها دنیا را به حرکت درآوردند» و به تاکید همگان پیامبر علم جدید است. به ویژه آنکه این کتاب توسط استادی نگاشته می‌شود که ده‌ها سال به تدریس فلسفه جدید غربی و فیلسوفانی چون جان لاک، بارکلی و هیوم پرداخته است.

۴) A selection of philosophical works(برگزیده متون فلسفی)؛ انتشارات سمت، ۱۳۶۸.

این کتاب برای نخستین بار به هدف آشنایی دانشجویان فلسفه با متون اصلی فلسفی توسط دکتر جهانگیری منتشر شده است. کتابی که توسط انتشارات دانشگاهی سمت (سازمان مطالعه و تدوین کتب درسی) در شمارگان‌های بالا و چاپ‌های متعدد منتشر شده است، برای نخستین بار این امکان را در اختیار دانشجویان فلسفه قرار داد که بتوانند با شماری از متون اصلی فلسفی در مجموعه‌ای واحد و با بهایی ارزان (در مقایسه با کتاب‌های خارجی که غالبا نیز در دسترس نیستند) آشنا شوند و از سوی دیگر مضیقه متن درسی برای درس زبان تخصصی فلسفه شان نیز بر طرف شود. در مقدمه انگلیسی کتاب دکتر جهانگیری بر اهمیت مواجهه با متون اصلی فیلسوفان و نقش آن در آموزش و یادگیری جدی فلسفه تاکید کرده است.

۵) تالیف محی‌الدین ابن عربی: چهره برجسته عرفان اسلام: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نخست ۱۳۵۹، چاپ آخر ۱۳۸۳ با اصلاحات.

کتاب حاضر بدون شک مهم‌ترین کتاب در زبان فارسی در شناخت این چهره بزرگ است که در بیش از ۸۰۰ صفحه به طور مفصل به شرح احوال، آثار، اندیشه ها، پیروان و تابعان این عربی می‌پردازد.

۶) ترجمه مدخل ابن عربی در جلد اول و جلد دوم تاریخ فلسفه اسلامی‌که زیر نظر دکتر حسن نصر به انگلیسی تدوین و توسط انتشارات حکمت در سال ۱۳۸۳ منتشر شده است.

۷) ترجمه فارسی و تصحیح متن عربی کسر اصنام الجاهلیه اثر ملاصدرا با مقدمه و تخلیص به زبان عربی، بنیاد حکمت صدرا، ۱۳۸۱.