دریای سیاه در راهبرد آمریكا

در سال های اخیر, منطقه دریای سیاه به چنان اهمیت سیاسی و ژئواستراتژیكی دست یافته كه از اواخر سده نوزدهم و اوایل قرن بیستم به این سو بی سابقه بوده است

فروپاشی سوسیالیسم در اروپای مركزی و شرقی و از بین رفتن ساختارهای امنیتی و همكاری آن (پیمان ورشو و شورای كمك های اقتصادی متقابل) یك موقعیت سیاسی- استراتژیك در این منطقه پدید آورده است. باگسترش ناتو و اتحادیه اروپایی به شرق اروپا، كشورهای شرقی به یك منطقه حایل جدید میان ناتو و اتحادیه اروپا از یك سو و روسیه از دیگر سو تبدیل شده اند. این منطقه حایل در عین حال به موضوع مبارزه بر سر نظم نوین حوزه نفوذ و منافع هر یك از قدرت های بزرگ نیز درآمده است.در جنوب اتحاد شوروی سابق، كشورهای مستقلی تشكیل شده اند كه از یك سو، به دنبال هویت فرهنگی و ملی خود هستند و از دیگر سو، موظف به جهت گیری جدید بین قطب های قدرت. بسیاری از جمهوی های سابق اتحاد شوروی هم اینك به امید ادغام، به ناتو و اتحادیه اروپا گرایش دارند. گروه دیگر، جمهوری های قفقاز هستند.این كشورها (گرجستان و ارمسنتان) در زمره جهان اسلام نبوده اند و دقیقاً به ایالات متحده متمایل هستند. این ها به دریافت كمك برای احیای اقتصاد خود دل بسته اند و برای این كار حاضرند جهت برقراری توازن با نفوذ روسیه در منطقه، نقش آفرینی كنند و جایگاه خویش را جدای از منطقه اسلامی به تصویر بكشند كه در آن قرار دارند. گروه كشورهای اسلامی (قزاقستان، ازبكستان، جمهوری آذربایجان، تاجیكستان و تركمنستان) نیز با تشكیل نوعی «كمربند اسلامی» در آسیای مركزی می كوشند به هویت ملی و دولتی خود حال و هوایی اسلامی و متمدن بدهند.بدین ترتیب، شرایطی پدید آمده است كه به قدرت های بزرگ سرمایه داری اروپای غربی و ایالات متحده امكان می دهد كه در راستای سیاست خود برای تقسیم جهان، پایشان به تك تك كشورها باز شده و بتوانند به آرزوی دیرینه شان كه همانا محاصره روسیه از دریای بالتیك تا آسیای مركزی است، جامعه عمل بپوشانند. از دید غرب، بیلو روس پاشنه آشیلی در راه اجرای این سیاست به شمار می آید. چه این كشور از جایی زنجیر محاصره را قطع می كند كه سه كشور منطقه بالتیك كه از سال گذشته به عضویت ناتو و اتحادیه اروپا درآمده اند، حلقه های آغازین آن هستند و اوكراین و جمهوری مولداوی- دو كشور ساحلی دریای سیاه- در میان این زنجیره قرار دارند.

اهداف ایالات متحده

طی ماه های اخیر، ایالات متحده سرگرم تدوین طرحی استراتژیك است كه به طور مشخص منطقه دریای سیاه را هدف قرار داده است. «بروس پی جكسون» رئیس «پروژه گذار به دموكراسی» در ۹ مارس سال جاری میلادی با حضور در كمیسیون سیاست خارجی سنای آمریكا، برای نخستین بار در خصوص این طرح، مطالبی را بیان كرد. به گفته وی، موقعیت دریای سیاه به ۵ دلیل زیر برای ایالات متحده مهم است:

۱- «اگر می خواهیم در تلاش هایمان برای حمایت از روند دموكراتیزه كردن خاورمیانه موفق باشیم، باید یك منطقه مطمئن، در حال توسعه و دموكراتیك در دریای سیاه برای خود دست و پا كنیم.»

در واقع، تجربه جنگ عراق نشان داد كه ایالات متحده بدون همكاری با كشورهای حاشیه دریای سیاه به سختی می تواند به شمال خاورمیانه بزرگ دست یابد و پرواضح است كه بلندپروازی های آمریكا دیگر تنها به عراق محدود نخواهد شد.

۲- «همواره بر اهمیت ذخایر انرژی آسیای مركزی برای متحدان اروپایی ایالات متحده و تثبیت بهای جهانی نفت افزوده می شود. در حال حاضر، كشورهای عضو اتحادیه اروپا ۵۰ درصد انرژی مورد نیاز خود را وارد می كنند كه تا سال ۲۰۲۰ این عدد به ۷۰ درصد خواهد رسید. این نیاز روز افزون را می توان از طریق دریای سیاه تأمین كرد.»

این كه ایالات متحده نگران تثبیت نیازهای اتحادیه اروپا است، جای تردید دارد. چه می توان گفت كه واشنگتن می خواهد با به دست گرفتن امنیت مسیر انتقال انرژی منطقه دریای سیاه امكان كنترل فعالیت های تجاری و غیره اتحادیه اروپا را پیدا كند.

۳- «آمریكا باید توجه كند كه منطقه دریای سیاه به طور روز افزون به اتحادیه اروپا گرایش می یابد. به استثنای كرواسی همه كشورهای نامزد پیوستن به اتحادیه اروپا، یعنی رومانی، بلغارستان و تركیه در ساحل دریای سیاه قرار دارند. از این رو، واشنگتن باید بكوشد با فعالیت در كشورهای این منطقه نگذارد اتحادیه اروپا به طور كامل بر آنها رهبری كند.»

۴- «هم انقلاب مخملین گرجستان و هم انقلاب نارنجی اوكراین در كشورهای ساحلی دریای سیاه به وقوع پیوست. این انقلاب ها باعث شدند كه سیاست در مینسك و كیشینف تا آلماتی و بیشكك و حتی بیروت تغییر یابد.»

از این واضح تر نمی شد نقش نردبان ترقی قرار گفتن این كشورها را بیان كرد. در واقع، ایالات متحده بر آن است تا مناسباتی با ثبات به نام بازگشت سرمایه داری ایجاد و به زعم خود جایگاه محكم اتحادیه اروپا را متزلزل كند.

۵- جكسون آخرین دلیل برای ضرورت داشتن مسؤولیت پذیری و تعهد آمریكا در قبال منطقه دریای سیاه را «خطر امپریالیسم جدیدی به نام روسیه» ذكر می كند: «در حال حاضر، سیاست خارجی روسیه آشكارا ساحل شمالی دریای سیاه را هدف گرفته است. اگر می خواهیم دموكراسی های جدید را از دخالت خارجی مصون نگه داشته و یا از تأثیر سیاست روسیه بر شهروندان این كشورها نگران هستیم، باید توجه مان را بر روی این منطقه متمركز كنیم.»از نظر ایالات متحده، توسعه دریای سیاه به مقدار زیادی به توسعه اوكراین وابسته است. چه بدون اوكراینی دموكراتیك، آرامش مولداوی در حاله ای از ابهام فرو رفته است و دموكراسی های قفقاز جنوبی به دست اروپا به انزوا كشیده می شوند. در واقع، هدف آمریكا از تدوین استراتژی جدیدی برای منطقه دریای سیاه تلاش برای محاصره روسیه، جدا كردن كشورهای ساحلی از مسكو و نظارت بر توسعه سیاست داخلی در جمهوری های اتحاد شوروی سابق است. واشنگتن می كوشد در حد امكان، بسیاری از این كشورها را در تمرین های خود شركت و آنها را برای جدا شدن از مسكو تحت تأثیر قرار دهد. از این گذشته، دسترسی خود به منابع نفت و گاز دریای خزر و راه های انتقال حامل های انرژی به غرب از مسیری جز روسیه و ایران را تضمین كند.

ایجاد دریای داخلی برای اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا در اهداف مهم سیاسی- اجتماعی ایالات متحده در منطقه دریای سیاه سهیم بوده و علاقه مند است روسیه را به یك موضع تدافعی دایمی در عرصه سیاست خارجی بكشاند. هدف اتحادیه، این است كه به نیرویی برخوردار از موضعی برابر با آمریكا در مذاكرات تبدیل شود. نوع رفتار و كنش با كشورهای حاشیه دریای سیاه، بخشی از این راهبرد است. اتحادیه اروپا در حال حاضر هنوز نمی تواند به طور كامل از ایالات متحده جدا شود و به روسیه نیز پشت كند. اصولاً اتحادیه اروپا به این نتیجه رسیده است كه منافع سیاسی- امنیتی و اقتصادی اش در سال ها و دهه های آینده هرچه بیشتر در گرو كشورهای آسیایی و اروپایی خواهد بود. پس دریای سیاه می تواند به دریای داخلی اتحادیه اروپا و حوزه خزر نیز به یك اروپای شرقی تبدیل شود. چه احتمال می رود كه انقلابهای دموكراتیك اوكراین و گرجستان به دیگر كشورهای منطقه نیز سرایت كند. اگر این روند در كشورهایی نظیر قرقیزستان با موفقیت همراه شود، گستره نفوذ قدرتهای بزرگ اتحادیه اروپایی تا ژرفای منطقه مركزی امپراتوری تزاری قرن بیستم نیز كشیده می شود واین اتحادیه در قبال مناقشات مرزی - قومی در مولداوی و جنوب قفقاز و دیگر نقاط مسؤولیت بیشتری احساس خواهد كرد. حال، اگر كشورهای نوپای اتحاد شوروی سابق اهمیت سیاسی و تاریخی خود را از دست بدهند، آرزوی تبدیل شدن دریای سیاه به دریای داخلی اتحادیه اروپا به واقعیت خواهد پیوست. اما در چنین شرایطی، برخورد سیاست خارجی روسیه با غرب نه تنها ممكن كه حتی گریزناپذیر خواهد بود.

---