پرتوهای پرفروغ غدیر خم

نوروز شیعیان جهان, عید مرتضی است روزی كه شادمان, دل ختمی مآب شد ۱ بعثت نبی اكرم ص و ظهور اسلام در جهان را می توان برجسته ترین تحول در تاریخ زندگی انسان ها تلقی كرد,

● از غار حراء تا غدیر خم

تا زد نبی به نام علی نقش رهبری نقش مخالفان همه، نقش برآب شد

بر جن و انس، رهبر و مولاو پیشوا بعد از نبی، به امر خدا، بوتراب شد

آنها كه بود در دلشان كینه علی دلهایشان زآتش حسرت كباب شد

هر بنده‏ای كه دامن مهر علی گرفت فارغ زهول و وحشت روز حساب شد

هر كس كه گشت داخل فیض ولایتش ایمن به روز حشر، ز بیم عذاب شد

نوروز شیعیان جهان، عید مرتضی است روزی كه شادمان، دل ختمی مآب شد(۱)

بعثت نبی اكرم (ص) و ظهور اسلام در جهان را می‏توان برجسته‏ترین تحول در تاریخ زندگی انسان‏ها تلقی كرد، خاتم رسولان برای نشر، گسترش، معرفی و تثبیت این آیین آسمانی بر اساس تعالیم وحی و موازین معجزه جاویدش یعنی قرآن كریم، زحمات زیادی را متحمّل گردید امّا استمرار، تكمیل و تتمیم برنامه‏های نبوت، به امامت و رهبری ائمه هدی بستگی داشت كه رویداد روشنی بخش غدیر این مهم را تحقق عینی و عملی بخشید و وقوع آن با توصیه‏ای از سوی خداوند متعال به خاتم رسولانش یعنی حضرت محمد(ص) اتفاق افتاد.

ختم كننده رسالت فرستادگان الهی در زیر باران تهمت و مخالفت و مخاصمت بنای امتی مسلمان و واحد را پی‏ریخت، نخستین افراد این جامعه موحّد یعنی حضرت خدیجه و مولا علی(ع) به حضرتش ایمان آوردند و حمایت از اندیشه، آرمان و مبانی پیامبر را وجهه همّت خویش قرار دادند. هدف بعثت رسول اكرم(ص) بنیان نهادن امتی وسط بود، خدا و رسولش بر آن بودند كه بذر ایمان در دل‏های مؤمنان موقعی به بار می‏نشیند كه مجموعه شرایطی برای بالیدن آن فراهم گردد و در غیر این صورت بوستان روح افزای رسالت، وحدت، همدلی و همراهی خود را از دست می‏دهد و تند باد حوادث آن را دچار پژمردگی و خزان زدگی می‏نماید و در این حالت گلستان معطر نبوی نمی‏تواند نتایج مطلوب و رایحه معطر خود را عالم گیر سازد. از این روی پیامبر اعلام كرد آیینی كه وی آورده است همه مردمان جهان را مورد خطاب قرار می‏دهد و بین آنان از نظر نژاد، توانایی مالی، تشخص‏های قومی و قبیله‏ای تفاوتی قائل نمی‏گردد و صرفاً پرهیزگاری و فضیلت‏های معنوی عامل برتری‏های افراد است نه چیز دیگری.

در مكّه به رغم عداوت‏ها و خصومت‏های شدید، این جامعه پی‏ریزی گردید و با هجرت پیامبر از مكه به مدینه، آن حضرت در صدد گردید تا گسترش چنین امتی را جدی‏تر و استوارتر پی‏گیرد. جامعه‏ای كه نبی اكرم(ص) در مدینه پایه‏ریزی كرد در واقع صورت عملی تعالیمی بود كه حضرتش به نشر و تبلیغ آن مبعوث گردیده بود و طبیعی است كه ایشان باید برای اداره چنین امتی و نیز سرنوشت آتی آن حسّاس باشد. فریاد فرحزای وحی از سرزمین حجاز عبور كرده و به قلمروهای دیگر در آسیا و آفریقا رسیده بود، طی بیست و سه سال مجاهدت و استقامت حضرت محمد(ص) جامعه‏ای كه تشكیل آن آرزوی دیرینه ایشان بود، شكوهمندانه شكل گرفت اما اكنون آن فرستاده الهی در آستانه گذر از جهان فانی به سوی جهانی ابدی است و باید هرچه زودتر دعوت حق را لبیك گوید و زینت بخش قدسیان در سرای دیگر گردد، آیا این نهاد نوپا را كه با مشقتی وافر پدید آورده است در این لحظات آخر رها سازد و در موقعی كه اشرافیت زخم خورده جاهلی، امپراتوری‏های ایران و روم و منافقین داخلی كمر به فروپاشی آن بسته‏اند تا پیامی را كه هر روز پرطنین‏تر می‏گردید و پوسته‏های زمان و مكان را می‏شكافت، آن را خاموش نمایند، نسبت به اداره آن تصمیمی نگیرد. بنابراین پیامبر در برابر این یورش‏های وحشیانه و توطئه‏های خطرناك می‏خواهد اقدامی جدّی بنماید.

امّا كیست كه بتواند تحمل چنین باری گران را داشته باشد، او كسی جز حضرت علی(ع) نمی‏باشد. در واقع این پیشگام راستین كه برای رهبری و امامت مورد تربیت و پرورش مستقیم شخص رسول اكرم (ص) قرار گرفت، جز او كسی نیست، هم او بود كه به مسایل و مشكلات دینی و علمی امت را پس از خاتم رسولان به صورتی بارز و چشمگیر پاسخگو بود و در هر زمان مناسب، حقایق اسلام و سنّت پیامبر را آشكار می‏ساخت. او تنها كسی بود كه در خانه خدا دیده به جهان گشود و در پرتو پرورش‏های پرمایه نبی اكرم (ص) نشو و نما نمود. برای او فرصت‏ها و زمینه‏هایی از همكاری با پیامبرو قدم جای رسولخدا(ص) نهادن پیش آمد كه برای هیچ یك از صحابه نزدیكان خاتم انبیاء و مسلمانان صدر اسلام اعم از مهاجرین و انصار پیش نیامد. شواهد و دلایل فراوانی از حیات در آمیخته پیامبر با امام امیرالمؤمنین (ع) در دست است و اثبات می‏كند كه آن رسول الهی، ایشان را به منظور رهبری جامعه پس از خود مهیا می‏ساخت آنگاه كه امام مظلومان و مؤمنان پرسش‏های خود را از پیامبر خاتمه می‏داد، خود رسول اكرم(ص) بحث‏ها را پی می‏گرفت و او را با تعالیم نورانی وحی آشنا می‏ساخت. با وی ساعات زیادی از شب و روز را خلوت می‏كرد و دیدگان امام اوّل را بر مفاهیم دین خدا، مشكلات راه و شیوه‏های عمل تا آخرین روز حیاتش باز می‏نمود. در پاسخ به این پرسش كه چگونه علی(ع) از طرف رسول خدا به مقام زعامت امّت انتخاب گردید، ابن عباس می‏گوید: زیرا علی(ع) پیش از همه ما به پیغمبر ملحق گردید و به وی ایمان آورد و پیوستگی و نزدیكی او به رسول خدا از همه ما شدیدتر و محكم‏تر بود.(۲) در جای دیگر از وی نقل شده است كه می‏گفت: نبی اكرم(ص) هفتاد وصیت به علی(ع) نمود كه به كسی غیر از او چنین وصایایی نكرد.(۳)

● ضرورت تعیین رهبری

در فرهنگ قرآنی و روایی و منابع تاریخی این واقعیت آمده است كه جامعه‏های بشری در همه شرایط رهبر و راهنما داشته‏اند و روزی بر انسان نگذشته است كه بدون مدیر زیسته باشد. حضرت رضا(ع) فرموده‏اند: هیچ امت و ملتی را نمی‏یابم كه بدون پیشوا به حیات و معیشت خود رسیده باشد. در كارنامه همه صالحان و شایستگان آمده است كه در زمان حیات خویش، هیچ‏گاه از تعیین جانشین برای خود غافل نبوده‏اند. آدم ابوالبشر وصی داشت، ابراهیم خلیل(ع) جانشین تعیین كرد، زكریای پیامبر وارث خواست، عیسی روح اللّه و موسی كلیم اللّه(ع) وصی و خلیفه داشته‏اند و رسول مكرم اسلام دوازده جانشین را با نام و نشان، كنیه و لقب معرفی نمود و این حدیث در منابع اهل سنت به عنوان روایت قطعی و متواتر آمده است در سیره سنت نبوی آمده است حضرت رسول اكرم(ص) هرگاه می‏خواست مدینه را برای هر موضوعی از جمله جبهه و جهاد، سفر عمره و حج ترك گوید جانشینی برای خود تعیین می‏نمود تا نماز جمعه و جماعت را برگزار نماید و در هیچ موردی بر خلاف این ضابطه عمل نشده است و حال چگونه برای پس از بدرود حیات خود كاری انجام ندهد. ده سال از هجرت پیامبر می‏گذرد. در خلال این مدت شالوده دین مقدس اسلام در پرتو كوشش شبانه روزی حضرت محمد(ص) و یاران باوفایش گذارده شده است. دامنه تعلیمات قرآنی به دیگر نقاط جهان رسیده است. اوضاع پریشان قبایل عرب با تدبیر خردمندانه نبی‏اكرم(ص) سامان یافته است. آتش فتنه‏ها، قتل‏هاخاموش شده و نغمه دوستی و برادری «انّماالمؤمنون اخوهٔ»، دل‏ها را به هم نزدیك ساخته و رشته استواری از اتحاد و هم بستگی پدید آورده است.

اقوام و طوایف بسیاری در پرتو دستورات سعادت بخش رسول خدا(ص) به آیین مقدّسش گرویده‏اند، دژهای مستحكم یهودیان معارض به پایمردی دلاوری رزمندگان اسلام گشوده شده است. سرداران فاتح لحظه به لحظه به دروازه‏های امپراتوری‏های ایران و روم نزدیك‏تر می‏شوند، قیام حكیمانه آخرین فرستاده الهی در برابر جاهلیت، بت پرستی و شرك، اجتماعات گوناگونی را به كیش اسلام فراخوانده است. اینك پس از عمری تلاش و كوششی ده ساله دور از موطن اصلی، پیشوای شصت و سه ساله اسلام مصمم است به منظور برگزاری مراسم حج به شهر مكّه سفر كند و برای آخرین بار در آیین عبادی سیاسی و نیز بزرگترین و مقدس‏ترین گردهم آیی مسلمین كه در ماه ذیحجه در اطراف خانه خدا تشكیل می‏گردد، حضور یابد. خبر تصمیم حضرت محمد(ص) به سفر حج و اعلام حركت آن وجود بزرگوار به سوی كعبه معظمه انبوهی از مسلمانان را همچون جویبارهایی به سوی مدینه سرازیر نمود. مردمانی كه از راههای دور و نزدیك طی طریق می‏كنند تا به حضرتش اقتدا كنند و هم سفرش باشند و افتخار برگزاری این سنّت مهم را در حضورش درك كنند.

● دریافت پیام وحی

پیامبر ضمن برگزاری مراسم حج، چگونگی انجام اعمال این عبادت دسته جمعی را به حاضران آموزش داده و در این زمینه میراثی گرانقدر را برای آیندگان برجای نهادند و بدین‏گونه برای نخستین بار مردم مناسك حج و اعمال آن را از پیامبرشان فرا گرفتند.(۴) پس از انجام اعمال حج، پیامبر پیاده همراه جمعیت به سوی مسجد خیف حركت كرد، آن حضرت از این كه توانسته بود فریضه حج را انجام دهد و به فرمان خدا عمل كند و مسلمانان را با این عبادت آشنا كند شادمان بود امّا موضوعی در ذهن مباركش نقش می‏بست كه به آن اندیشه می‏نمود، زیرا وظیفه دیگری را در نظر داشت و آن جانشینی پس از خودش بود. پیامبر همواره نگران بود كه مبادا پس از رحلتش در میان افراد جامعه اسلامی تفرقه ایجاد شود و اخوّت از میانشان رخت بربندد و دوباره تعصّب‏های قبیله‏ای زیان بار قبلی، گریبان گیر مردم شود. پیامبر به روشنی متوجه این واقعیت بود كه امت اسلامی به رهبری عادل، عالم و دلسوز و شایسته نیاز دارد كه اگر او بعد از وی زمام امور جامعه را قبول نكند تمام زحمات گرانبهایش بهدر خواهد رفت همچنین او خوب می‏دانست كسی باید این مسؤولیت خطیر را بپذیرد كه از آغاز زندگی لحظه‏ای عقاید و افكارش به شرك و ظلم آلوده نشده است.

غلامرضا گلی زواره

۱. كتاب غم‏ها و شادی‏ها، ص ۳۵ ـ ۳۴.

۲. این روایت را حاكم در مستدرك به سند خود از ابواسحاق نقل كرده است.

۳. حافظ ابونعیم اصفهانی متوفی به سال ۴۳۰ هجری این حدیث را در كتاب حلیهٔ الاولیاء آورده است.

۴. درباره چگونگی برگزاری این مراسم توسط رسول اكرم(ص) بنگرید به فضائل الصحابه، احمد بن شعیب نسایی، مسند احمد بن حنبل، ج ۱، ص ۱۱۸ و ۱۱۹؛ ج ۴، ص ۲۸۱ و ۳۶۸؛ ج ۵، ص ۳۷۰، سنن ابن ماجه، محمد بن یزید قزوینی، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، ج ۱، ص ۴۳ مستدرك الحاكم، حاكم نیشابوری، ج ۳، ص ۱۰۹ و ۳۷۱؛ مجمع الزوائد، نورالدین میثمی، ج ۷، ص ۱۷ ؛ ج ۶، ص ۱۰۸ ـ ۱۰۴ ؛ ج ۹، ص ۱۶۴؛ المعیار و الموازنه ابی جعفر اسكافی، تحقیق شیخ محمد باقر محمودی، ص ۲۱۴ ـ ۲۱۲ المصنف، ابن ابی شیبهٔ الكوفی، تحقیق سعید محمد اللحام، ج ۷، ص ۴۹۹ و ۵۰۳.

۵. الاحتجاج، ج ۱، ص ۶۷ ؛ طبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۲۲۵.

۶. الاحتجاج، ج ۱، ص ۶۷ ـ ۶۶.

۷. سوره مائده(پنجمین سوره قرآن)، آیه ۶۷.

۸. تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۱۶ ؛ كامل ابن اثیر، ج ۲، ص ۲۱۰.

۹. متن كامل این خطبه در كتاب احتجاج طبرسی آمده است.

۳۲. سوره مائده، آیه ۳.

۱۰. نك: بحارالانوار، ج ۲۱، ح ۳۷؛ الغدیر، علامه امینی، ج ۱، عوالم العلوم، ج ۱۵ و نیز بنگرید به احتجاج طبرسی، ج ۱، ص ۷۱، المنار، رشید رضا، ج ۶، ص ۲۶۴، سیره حلبی، ج ۳، ص ۳۰۲.

۱۱. حماسه غدیر، نگارش و گردآوری، محمد رضا حكیمی، ص ۳۶۰.

۱۲. همان، ص ۳۷۳.

۱۳. سیره ابن هشام، ج ۴،ص ۲۷۵.

۱۴. الدیر، ج ۱، فصل الكلمات حول سند الحدیث .

۱۵. دیوان طرب شیرازی، ص ۲۱۳.

۱۶. حماسه غدیر، ص ۳۸

۱۷. الغدیر، ج ۱، ص ۲۸۷.

۱۸. آثار الباقیه، ص ۳۹۵.

۱۹. الغدیر، ج ۱، ص ۲۶۷.

۲۰. همان، ج ۱، ص ۲۶۹.

۲۰. الشیعه و التشیع، محمد جواد مغنیه، ص ۲۸۸.

---