خیال پردازی با الفبای منطق و فلسفه

نگاهی به ادبیات آلمان

در این مقاله قرار است نگاهی به ادبیات کشور آلمان بیندازیم و درباره نویسندگان آلمانی، به‌ویژه نویسنده‌هایی که به زبان آلمانی می‌نوشتند بنویسیم. نویسندگانی که در کشور ما طرفداران زیادی دارند. آلمان از همان اولش که اروپا وارد عصر روشنگری می‌شود، کشور فلسفه بوده ‌است. هیچ کدام از کشورهای اروپای به گرد پای آلمان هم نمی‌رسند. به همین خاطر نویسنده‌های آلمانی همیشه دارای نگاه متفاوت‌تری نسبت به دیگر کشورها هستند.

● در ستایش سردی و سختی

ادبیات آلمان از همان اولش هم مثل رقیب‌های همیشگی‌اش انگلستان و فرانسه و ایتالیا مطرح بود. همیشه پر بود از شاعر و نویسنده، نویسندگانی که هر کدام در همان دوران دنیا را اندازه خودشان تکان داده بودند. در این میان یکی که هم‌چنان جاودانه است و هم‌چنان خوانش می‌شود «گوته» است. گوته یک جوری سعدی ادبیات آلمان است، نویسنده‌ای که خیلی زودتر از هم‌ نسلان‌اش مدرنیته را درک کرد و درباره‌اش در «فاوست» دانشمندی که روحش را به شیطان می‌فروشد، نوشت. جالب است که فاوست نه جوان بود و نه اشراف‌زاده و نه زیبا! فاوست یک محقق میان‌سال بود. شخصیت اول یک داستان با این شکل و شمایل (مقایسه کنید به شخصیت‌های نمایش‌نامه‌های شکسپیر) نشان‌دهنده نگاه تیزبین گوته بود به بحرانی به نام صنعت، این به نظر من می‌شود اوج یک شاهکار هنری! اثری که از قرن هجده تا کنون هم‌چنان برای ما آشنا و قابل لمس است. در کنار گوته قطب ادبیات کلاسیک آلمان، نویسنده‌های آلمانی دیگری را هم سراغ داریم که ادبیات سرد و صنعتی و آن‌ها در همه جای جهان آشنا است.

● آلمان سال صفر

از آن تاریخ ناگهان به قرن بیستم جهش بزنیم. ادبیات آلمان در قرن بیستم برای خودش مولفه‌های مشخصی داشت. در این قرن علاوه بر خود آلمانی‌ها که نویسنده‌های بزرگی داشتند. در کشورهایی مثل اتریش و سوئد و رومانی هم نویسندگانی بودند که به زبان آلمانی می‌نوشتند و به همین خاطر کلی مطرح شدند. اول از نویسنده‌های آلمانی می‌گوییم و بعد به سراغ نویسندگان آلمانی زبان می‌رویم. در میان نویسندگان آلمانی از همه معروف‌تر برای ما ایرانی‌ها «برتولت برشت»، همه کاره ادبیات آلمان است. برشت در تمام جهان به عنوان نمایش‌نامه‌نویس مطرح است در صورتی که کلی داستان و شعر هم دارد؛ نوع دیالوگ‌نویسی برشت و هم‌چنین مکث‌هایی که در تکنیک نوشتنش داشت، دنیای ادبیات نمایشی را دگرگون کرد. برشت جزو نویسنده‌‌هایی بود که مخاطب عام برایش بسیار مهم بود. در همان دوران نویسندگان دیگری بودند مانند «توماس مان» که به شدت سخت می‌نوشتند. مان هم در ادبیات اصلا کم از برشت نمی‌آورد اما خواندن آثارش بسیار سخت است. مخصوصا شاهکارش «کوه جادو» آن‌قدر کند پیش می‌رود که حتما بعد از آن باید چند تا رمان شهری راحت و ساده خواند تا «کوه جادو» هضم شود. توماس مان و برشت دو قطب مهم ادبیات دوران خودشان بودند.

نویسندگانی که تاثیر بسیاری بر نویسندگان زمان خود و آینده گذاشتند. از نویسنده‌های کلاسیک آن دوران که بگذریم، می‌رسیم به نویسنده‌های قرن بیست و یکم که طرفداران بسیار زیادی هم دارند. از همه معروف‌تر در ایران «هاینریش بل» است. هاینریش بل برنده جایزه نوبل ادبیات. جزو معدود نویسنده‌های معاصر است که طرفداران بسیاری هم در تمام جهان دارد. «هاینریش بل» نویسنده آلمان غربی با رمان‌ها و داستان‌های که دارد جزو منتقدان سر سخت دیکتاتوری بود. «عقاید یک دلقک» و «سیمای زنی در دور دست» جزو شاهکارهای این نویسنده است. در کنار بل نویسنده دیگر معاصر آلمانی «گونترگراس» جزوه جنجالی‌ترین و تاثیرگذارترین نویسنده‌های معاصر جهان است. «طبل حلبی» شاهکار این نویسنده، داستان سربازی است که از جنگ به آسایشگاه روانی فرستاده شده ‌است. گراس و بل در واقع بزرگ‌ترین نویسنده‌های معاصر ادبیات آلمان هستند. در کنار نام این نویسنده‌ها شخصیت‌های مثل «اووه تیم»، «الزه آیشنگر»، «زیگفرید لنتس»، «یورک بکر» و «پیتر هانکه» نیز از نویسنده‌های آلمانی شناخته شده در جهان هستند.

● آلمانی خوب

حالا برسیم به نویسنده‌هایی که در واقع به زبان آلمانی می‌نویسند ولی آلمانی نیستند. مطرح‌ترین این نویسنده‌ها «کافکا» بوده است. کافکا که در مجارستان متولد می‌شود و بعدها به اتریش می‌رود، زبان آلمانی را برای نوشتن انتخاب می‌کند. در کنار این نویسنده پر آوازه «الفریده یلینک» نویسنده اتریشی برنده جایزه نوبل هم به زبان آلمانی می‌نویسد. خانم یلینک اگرچه جزو نویسندگان زن تاثیرگذار قرن بیست و یکم است، اما به دلیل زبان انتقادی که درباره نژادپرستی دارد، طرفداران زیادی در کشور خودش ندارد. شاید بین یلینک و «هرتا مولر»، دیگر نویسنده زن برنده جایزه نوبل که اهل رومانی است و سال‌هاست در آلمان زندگی می‌کند، شباهت‌های بسیاری باشد. هر دو به نوعی از کشورشان رانده شده و به آلمان پناه آورده‌اند. در آخر هم «هرمان هسه» نویسنده سوئیسی که به زبان آلمانی می‌نوشت و در ایران طرفداران زیادی داشت. با نگاهی به این اسامی می‌شود گفت تعداد نویسنده‌های مطرحی که در طول قرن بیستم به زبان آلمانی می‌نوشتند، کم‌تر از خود نویسنده‌های آلمانی نیستند و شاید بعضی از آن‌ها از خود نویسنده‌‌های آلمانی در جهان مطرح‌تراند.

نویسنده: حمیدرضا کیا