درست سخن گفتن

یکی از مهم ترین ارزش ها و عالی ترین خلاقیت های سرنوشت ساز که مربوط به زبان است درست سخن گفتن است که به راستی اگر در زندگی انسان تحقق یابد, او به بزرگترین عامل رشد و ترقی و نورانیت دست یافته و سازنده ترین وسیله را برای پیمودن مدارج تکامل در اختیار گرفته است

یکی از مهم‌ترین ارزش‌ها و عالی‌ترین خلاقیت‌های سرنوشت ساز که مربوط به زبان است. درست سخن گفتن است که به راستی اگر در زندگی انسان تحقق یابد، او به بزرگترین عامل رشد و ترقی و نورانیت دست یافته و سازنده ترین وسیله را برای پیمودن مدارج تکامل در اختیار گرفته است. از این فراز، دست کم سه مطلب استفاده می‌شود:

۱ـ کنترل و نگهداری زبان از هرگونه باطل‌گویی. ۲ـ عادت دادن زبان به درست گویی و سخن حق ؛۳ـ وسیله قرار دادن زبان برای آموزش دانش و حکمت‌ها و آگاهی‌های سودمند و تکامل بخش. هرکدام از این سه موضوع موجب استواری زبان شده و آن را وسیله مفید و افتخارآمیز و زاینده برای رشد و تعالی خود و دیگران می‌سازد و عدم وجود هر کدام از این ویژگی‌ها برای زبان، خسارت بزرگی در مسیر روند تکاملی انسان بوده و باعث شکست او در عرصه‌های معنوی، اخلاقی، اقتصادی و فرهنگی خواهد شد. با توجه به اینکه زبان در حقیقت نماینده روح و روان و نشان دهنده چگونگی حالات روحی انسان است و کلید در گنج انسانیت می‌باشد، تا آنجا که علمای اخلاق و عارفان سیر و سلوک، مسأله کنترل زبان و استفاده بهینه از زبان را نخستین منزلگاه دانسته که بدون آن نه سیری هست و نه سلوکی. برای توضیح هر یک از سه ویژگی مذکور نظر شما را به مطالب زیر جلب می‌کنیم:

● کنترل زبان

کنترل زبان پایه نخست اصلاح زبان است و آن به معنی مراقبت جدی و شدید برای نگهداری زبان از هرگونه انحراف و خطاگویی است. هرگاه زبان، رها و لق و هرز باشد، بزرگترین بلا برای انسان خواهد شد و محصول آن جز فتنه، گناهان بزرگ و انحرافات ویرانگر و خانمان برانداز نخواهد بود و این که در روایات اسلامی‌از سکوت تمجید بسیار شده، این سکوت همان عاملی است که موجب کنترل زبان می‌شود و به اصطلاح ترمزی در زبان ایجاد می‌کند و چنین سکوتی غیر از تسلیم در برابر ظلم است که مردود می‌باشد و به راستی که زبان بی ترمز، همچون اتومبیل بدون ترمز است که در پیچ و خم‌های خطیر باعث خطرهای سنگین و غیرقابل جبران خواهد شد از آنجا که زبان مهم ترین وسیله ارتباط انسان‌ها با یکدیگر و اطلاع رسانی و مبادله افکار و اندیشه‌ها است، می‌توان آن را از فعال ترین عضو بدن یاد کرد، زبان بیش از هر چیز دیگر بر انسان حاکمیت دارد و همیشه در اختیار انسان است از این رو اگر افسار گسیخته باشد، خطرات آن با خطرات هیچ یک از اعضای دیگر قابل قیاس نیست، آفات و گناهان کبیره‌ای که از زبان برمی‌خیزد، بسیار است که می‌توان آن را به گفته بعضی به صدها رسانید مانند: تهمت، دروغ، غیبت، سخن چینی، گواهی به باطل، خودستایی،اشاعه فحشا و نشر اکاذیب، بیهوده گفتن، ناسزا گویی، خشونت با زبان، اصرار بیجا، تکدی گری و چاپلوسی با زبان، مسخره کردن و آزار رسانی به دیگران با زبان، نکوهش دیگران، کفران نعمت با زبان، تبلیغ باطل و تشویق به گناه، وعده دروغ، بدزبانی، نهی از معروف و امر به منکر با زبان و... . در این راستا سخن بسیار است، از جمله سخن معروف لقمان حکیم است که بسیار سخنی حکیمانه و کامل می‌باشد، او می‌گوید: من در عمر طولانی خودم با چهارصد پیامبر ملاقات و خدمت کردم و از همه گفتار و نصایح آنها چهار سخن را برگزیدم:

۱ـ هنگامی‌که در نماز هستی، حضور قلبت را حفظ کن ۲ـ هنگامی‌که بر سر سفره هستی، گلویت را (از مال حرام) حفظ کن ۳ـ هنگامی‌که به خانه دیگری رفتی چشم خود را (از نگاه به نامحرم) حفظ کن ۴ـ هنگامی‌که در بین انسان‌ها رفتی زبانت را حفظ کن. با توجه دقیق به گزینش لقمان، به اوج اهمیت کنترل زبان پی می‌بریم، که به راستی سخن بسیار حکیمانه و عمیقی است و از ارکان کلیدی چهارگانه برای سیر و سلوک عرفانی و اخلاقی خواهد بود. هشدارها و تعبیرهای معنی دار امامان(ع) پیرامون آفت و خطر زبان نیز طریق دیگری است که ما را برای کنترل آن تأکید می‌کند. مانند این که امام علی(ع) فرمود: زبان کلب عقور(سگ گزنده) است، اگر آن را رها کنی می‌گزد و در سخن دیگر فرمود: زبان حیوان درّنده است که اگر کنترل نشود می‌درد.و نیز فرمود: زبان تیری است که به خطا می‌رود (در هدفگیری خطا می‌کند) بنابراین مراقب آن باشید که شما را صید نکند.

● عادت دادن زبان به درست‌گویی

در دعای امام عصر(عج) چنین آمده: خدایا زبان‌های ما را به صواب (درست گویی) استوار ساز. واژه صواب در موردی گفته می‌شود که چیزی با حق اصابت کند و هیچ‌گونه باطلی به آن راه نیابد. بنابراین مسأله استواری زبان به صواب به این است که آن را به درست گویی و حرف حق زدن عادت دهیم، به گونه‌ای که هرگز به ناصواب و به باطل گویی حرکت نکند، چنین کاری نخست بستگی به کنترل زبان از انحراف دارد. دوم این که زبان را به راستی و درستی و حق گویی عادت دهیم به گونه‌ای که جز درستی به چیزی حرکت نکند. ما وقتی که به قرآن واژه قَول مراجعه کرده و دقت می‌کنیم می‌بینیم به ما می‌آموزد که سخن گفتن آدابی دارد و باید حساب شده و سنجیده باشد، گاه می‌فرماید: ولیقولوا قولاً سدیداً؛و سخنی استوار و درست بگویند و قولوا قولاً سدیداً؛و سخن استوار و درست بگویید. این دستور همان است که در دعای امام عصر(عج) آمده و سدّد السنتنا؛زبان‌های ما را استوار گردان و گاه می‌فرماید: قولاً معروفاً؛سخن نیک و زیبا بگویید و گاه می‌فرماید: قولاً کریماً؛بزرگوارانه و مهرانگیز سخن بگویید و گاه می‌فرماید: قولاً لیناً؛نرم و با ملاطفت سخن بگویید و گاه می‌فرماید: قولاً میسوراً؛با نرمش و مهربانی با آنها سخن بگو و گاه می‌فرماید: قولاً بلیغاً؛ با سخن شیوا و زیبا با آنها حرف بزن. از این تعبیرات فهمیده می‌شود که باید زبان در سخن گفتن در موارد و جاهای گوناگون، به طور کامل مراقب باشد و آداب را بشناسد و رعایت کند تا به آفات گرفتار نگردد و حتماً باید زبان را به آداب خوش کلامی‌و زیبا سخن گفتن، که یک نوع هنر است عادت داد.

● زبان یا برترین وسیله برای آگاهی بخشی

سومین ویژگی زبان که از دعای امام عصر (عج) استفاده می‌شود، استواری زبان به آموختن و حکمت آموزی است. یعنی زبان استوار و الهی زبانی است که علاوه بر کنترل از گناه و علاوه بر درست‌گویی، وسیله‌ای برای تبیین حقایق و آموزش و پرورش و آگاهی بخشی و اطلاع رسانی صحیح گردد. واژه حکمت در اصل از ماده حَکَم (بر وزن حرف) به معنی منع است و از آنجا که علم و دانش و تدبیر که از معانی حکمت است، انسان را از کارهای خلاف باز می‌دارد، به آن حکمت می‌گویند. حکمت دارای معانی بسیار و مفهوم گسترده است، از جمله: معرفت،شناخت اسرار، آگاهی از حقایق و وصول به حق از نظر گفتار و عمل و تلاش و نیز به معنی نور الهی آمده که انسان در پرتو آن از تاریکی گمراهی‌ها و از وساوس شیطان نجات می‌یابد و به طور کلی حکمت بر دو گونه است:

۱ـ حکمت نظری ۲ـ حکمت علمی. حکمت به قدری ارزشمنداست که خداوند می‌فرماید: ومن یؤتی الحکمة فقد اوتی خیراً کثیراً؛ به کسی که دانش داده شود، خیر فراوانی داده شده است. امیرمؤمنان علی(ع) می‌فرماید: قلب خود را با موعظه زنده بدار و به وسیله نور حکمت نورانی کن. کوتاه سخن آن که به فرموده حضرت عیسی(ع): به حق به شما می‌گویم که خورشید وسیله روشنی هرچیز است و حکمت مایه روشنی هر روح و روان است و پرهیزکاری سرلوحه هر حکمت است. نتیجه این که طبق دعای امام عصر(عج) باید زبان را علاوه بر درستی، به حکمت استوار ساخت. زبان از بزرگترین نعمت‌های الهی است، واز شگفت‌انگیزترین اعضای بدن می‌باشد که نقش به سزایی در سلامتی و امکانات کاربردی انسان دارد و استعداد انسان به تکلّم به وسیله زبان از عنایت‌های خاص الهی است. بنابراین طبق قانون لزوم شکر نعمت‌ها، باید شکر نعمت زبان را به جا آورد و شکر کامل آن به این است که آن را کنترل نموده و به درست گویی و تعلیم و آموزش ارزش‌ها عادت داد.