اخلاق جوانمردی

آیین فتوت و جوانمردی ایرانی را که از جمله میراث گرانبهای این خاک پاک و بویژه دوره اسلامی آن است می توان از جنبه های گوناگون مورد بررسی قرار داد

آیین فتوت و جوانمردی ایرانی را که از جمله میراث گرانبهای این خاک پاک و بویژه دوره اسلامی آن است می‌توان از جنبه‌های گوناگون مورد بررسی قرار داد. یکی از این جنبه‌های ژرف و متعالی، اخلاق جوانمردی و خصال فتیان است.

اخلاق در آموزه‌های جوانمردی چه در دوران باستان و آیین‌های کهن این سرزمین و چه بعد از اسلام و پیوند با تعالیم عالیه پیامبر اکرم (ص) دارای اهمیت فراوانی بوده که به تاسی از ایشان حسن خلق از ارکان رکین جوانمردی محسوب شده است و ایرانیان از ابتدا حتی تعلیم و تربیت فرزندان را با مرام و اندیشه جوانمردی که در لایه‌های گوناگون حیات اجتماعی ایرانی رسوخ نموده مد نظر قرار می‌دادند.

هوشنگ شکری در رابطه با التزام ایرانیان به اصول و آداب تعلیم و تربیت جوانمردی می‌نویسد:

با دقت در اندرزنامه‌هایی که به عناوین مختلف توسط حکما و فرزانگان ایرانی جهت تعلیم و تربیت فرزندان این سرزمین کهن پدید آمده مانند جاویدان خرد هوشنگ و یا اندرزنامه بزرگمهر یا انوشیروان و جاماسب و در قرون بعدی مانند بوستان و گلستان سعدی و قابوس‌نامه خود موید دقت‌نظر ایرانیان در امر تعلیم و تربیت فرزندان با آیین‌های انسانی و بخصوص سیرت و اندیشه‌های پهلوانی و جوانمردی و انسانـی در سرای خاکی می‌باشد.۱

التزام به قوانین و آداب و رسوم جوانمردی و در ادوار بعدی فتوت چنان بود که هر فتی و جوانمرد ملزم به اجرای این اصول اخلاقی می‌بود چنانچه حتی عامه مردم نیز جرگه‌ها و حلقه‌های جوانمردان را مترادف و متصف به صفات نیک مفروض نموده و به محض برخورد با جوانمردی از دیار فتوت خصال نیک وی در اذهان تداعی کرده و همواره انتظار ظهور و بروز فعلی صواب و نیک از وی را داشتند. در این جرگه‌ها قوانین جوانمردی آنچنان حاکم بود که در صورت عدم رعایت اصول اخلاقی از سوی جوانمردان یا فتیان مستوجب مجازات از طرف بزرگ و پیر فتیان شده و حتی در مواردی نیز منجر به اخراج و طرد فرد خاطی از جرگه فتوت می‌گشت:

«یک فتای واقعی بایستی به سیره جوانمردی و جوانمردان متصف باشد و از کردار و اندیشه و زبان چنین رهروی به جز جوانمردی نتراود و چنان بزید که نه به جوانمردی در ظاهر بلکه به فتوت در باطن و زوایای پنهان متصف شده و در همه دوران زندگی در غم‌ها و شادی‌ها و در خوشی یا ناخوشی‌ها و سختی‌ها تا هنگام مرگ پا از دایره جوانمردی بیرون نگذارد و به ناجوانمردی شمشیر از نیام بیرون نیاورده از قدرت روحی و جسمی خود صرفا در راه مرام و سیرت جوانمردی استفاده نماید.»۲

لذا در تعلیم و تربیت جوانمردان از جهت اخلاقی و ملکات فاضله تلاش فراوانی از سوی بزرگان فتوت صورت می‌گرفت تا طالب و نو آموز را هم از لحاظ جسمی و هم از نظر روحی پرورش دهند که این امر ناشی از عمق و ژرفای تفکر بنیانگذاران و سالکان این آیین است، چرا که در تعالیم جسمی اگر فرد صرفا به پرورش جسم اهتمام ورزد و دارای مهارت و ورزیدگی گردد و از مکارم اخلاق بهره‌ای نبرده باشد ممکن است برای جامعه و همنوعان خویش موجبات آزار و اذیت را فراهم آورد و از قوت بازوی خویش در جهت تمایلات نفسانی بهره گیرد و نیز اگر به طور مطلق به تعالیم روحی روی آورد گوشه عزلت اختیار نموده از جامعه رویگردان خواهد گشت. از این روست که در این مجامع طالب و نوآموز در حین تعلیم و تربیت جسم و روح خویش را توام پرورش داده تا به جوانمردی مبدل گردد که از زور بازوی خویش در جهت رفع تظلمات نوع بشر و امن و آسایش همنوع خویش بهره جسته و خدمت خلق کند تا از قِبَل این امر روح خود را هر چه بیشتر متعالی و منور نماید و مردانه زندگی کرده، مردانه جان سپارد، یعنی هنگام کمک به ضعفا و نیازمندان چنان خاکساری پیشه کند که گویی مشتی خاک است و در میدان مواجهه با خصم چون شیر، دست به شمشیر آماده جانفشانی و دفاع باشد.

صاحب رساله قشیریه می‌نویسد:

بدان فتوت آن بود که بنده دائم در کار غیر خویش مشغول بود. پیامبر(ص)گفت که همیشه خداوند ـ عز و جل ـ در روایی حاجت بنده بود تا بنده در حاجت برادر مسلمان بود.۳

خوی و خصال جوانمردی و فتوت در این سرزمین چنان بوده که حتی اصطلاحات خاصه فتوت و جوانمردی در محاورات اجتماعی و در میان توده جامعه نفوذ و رواج یافته و حتی ادبیات غنی ایران نیز تاثیرات بسزایی از این امر یافته است. برای نمونه حافظ می‌فرماید:

زان طره پر پیچ و خم سهل است اگر بینم ستم/ از بند و زنجیرش چه غم آنکس که عیاری کند

یا شیخ اجل سعدی می‌فرمایند:

جوانمردی و لطف است آدمیت/ همین نقش هیولایی مپندار

و نیز منوچهری می‌سراید:

ناجوانمردی بسیار بود گر نبود/ خاک را از قدح مرد جوانمرد نصیب

همچنین اصطلاحات متداولی چون سرهنگ، میر، مردی، شیرمردی، حق نمک و... از الفاظ خاص جوانمردان و فتیان پیشین بوده که داخل در محاورات عموم مردم گشته است.

در کل تعالیم فتوت و آموزه‌های جوانمردان آزاده این خاک پاک که متاثر از تعالیم قرآنی و سیره حضرت ختمی مآب(ص) و فتوت مولای متقیان(ع) و سلاله حضرت است با پیشینه سترگ حکمت متعالی ایران باستان، اخلاقی ناب ارائه می‌نماید که می‌تواند اگر همه‌گیر شود آحاد جامعه را به سوی تعالی و ترقی سوق داده موجب آثار خیر و مبارکی گردد.

پانوشت‌ها:

۱ـ پهلوانی و جوانمردی در ایران از گذشته تا حال، هوشنگ شکری، چاپ بیتا، ۱۳۸۵ تبریز

۲ ـ آیین سلحشوری، هوشنگ شکری، انتشارات فروهر، زیر چاپ

۳ ـ به نقل از فتوت‌نامه‌ها و رسائل خاکساریه (سی رساله)، مهران افشاری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۲

امیر هاشم‌پور